Chinmi le Tho, Salai C. Twintwin( Australia)

Chinmi Vawlei chak tlaitu UN nih miphun tling pakhat a si ko ti cohlannak ah biapi in a zoh mi tahfung cu, “Amah tein ram a ngei mi, nunphung a ngei mi, holh le ca a ngei mi, biaknak a ngei mi,” ti a si; cucu Chin miphun nih kan tlinh dih. Cucaah vawleicung miphun lak ah miphun tling pakhat kan si. Pathian nih nunphung ah a rum ngai mi miphun ah a kan cawisan i ram, vawlei, nunphung, biaknak, ca le holh tling tein a kan pek. Nunphung ah mirum kan si a langhnak sunhhlei phun tampi kan ngei. Pumpak thang i chuahnak in tuah mi Khuangcawi, Bawite bawi, Cakei fim, Pa Sawmrel, Rawl sawmtuk, Laamserh, Sariahthawh, Ngachuk tibantukin, miphun si langhtertu Tho, Hlukhla le Hniang kan ngei hna. Nihin tiang, Chinmi dihlak kan i hrawm khawh mi sunhhlei sunglawi THO cu kan pehzulh, kan nunphung cawisangtu a si. Amahbelte THO hi miphun huap khotu sunhhlei kan ti ko bu ah, dawnkhantu tete a hung um ngai, cucaah hi cabia nih zatlang in hman khawhnak ding Tho lungput, a muru le hmailei chunmang ai hmuitinh.

Pupa Chan THO le A Muru

Nihin vawlei nih a hman mi thla relnak (calendar) hi chuankhan mi pakhat khat min zulh in bunh/auh mi a si; cubantukin Lai thla relnak zong hi thlapa le khuacaan hoih in bunh a si ve. Tho (October) hi thlapa zoh in bunh mi kan ti ko bu ah, cinthlak tirawl zoh in bunh dawh a si. Annih pupa chan ah cun Zing (September) 15-Tho (October) 15 kar hi Tho ti dawh an si. Zeitik kum in dah Tho sunhhlei thawk an domh tihi, a neh dawi khawh a si lo; sinain 1899, Rev. Arthur Carson te nupa Laitlang an phak hnu 1958 tiang, sungsai ngaiin an tuahnak tuanbia cu dawi khawh a si. Amahbelte, pengtlang holh ai dan bantukin- Zomi (Tedim, Tonzang le Cikha) lei nih Khuado, Laimi (Hakha, Thantlang) nih Thlaithar, Falam nih Fanger, Senthang nih Tha-kauh, Lautu le Mara nih Khi-hna-ke, Zophei nih Langnachae, Falam nih Fanger, Ngawn nih Dawngsawm, Zanngiat nih Dawngpui, Matu nih Cangyom, Mindat nih Kumci, Asho nih Taaicha, Thadou nih Chavang-kut, Lusei (Mizo) nih Dongpui/Kuut, Khumi nih Nampui, Dai nih Khai-Mdeh le Khualsim nih Tho ti’n kan auhnak min ai dang lulh. Hiti auhning ai dan ruang le tuah caan ai khah khawh lo ruangah kan kotho sunhhlei a thader ti cu al khawh lo. Sihmanhsehlaw a min kawhauh ning ai dan lulh ko bu ah sunhhlei kan tuah hnawhchan sullam le a duhnak cu ai khat dih. Kum khat chung kan cinthlak mi fang, kawm, facang le thlairawl vialte an zat caan ah an tuah i kum thar ah thlai thar kan hmuh mi kan lawm tinak a si. Kum caan relnak he ai pehtlai mi puai sunglawi a si i kan cinthlak mi tirawl a cutzat tikah, ‘Kan kum a vui than, kan kum a tho than, kan tho than,” tinak in Tho thla le Tho sunhhlei hi ai thawk. Cucaah kapkhat in Tho nih kan kum a thar ti khi a sawh caah, Kum Thar ti zong in kan auhnak a si. Mithi he pehtlaihnak a ngeih ruangah mithi ca ah an tuah mi a si lo. Mi tampi nih Mithi an tho than tiah an ruah ruangah mithi le minung tonnak thla ti’n an ruah i mithi rawl hunhnak an tuahpiaknak hna sunhhlei a si ko an ti. Taktak ti ahcun mithi he pehtlaihnak a ngeih ruangah mithi ca ah tuah mi a si lo, kotho in kan thisen le nun ah ai sengchih mi nunphung “zawnruahnak, tlaihchannak le siaherhnak” kan ngeih ruang tu ah, fang thar le sa-thaw an ei caan a si caah tleicia an hlam hnanak, lung siaherh in rawl hunhnak an tuahpiak ve hna bia tu khi a si. Phundang in kan chim ahcun, mithi he pehtlaihnak a ngeih ruangah mithi ca ah tuah mi si loin, kum hlun thluachuah lawmh biachimnak le kum thar thluachuah halnak sunhhlei a si caah, hlam mi tleicia hna siaherhnak in an hlam hna caah thi-tirh an tuah venak tu a si.

Tho Nunnak: Acozah le Biaknak Tuanvo

Miphun tling a si mi hna nih nunphung sunhhlei an ngei dih i cu an nizarh cu nuhrin covo phung ningin acozah nih hmaizah le ulhpiak a si. Kannih Chin miphun zong British pennak chungin luatnak kan hmuh 1948 hnu, a voikhatnak Chin cozah (Chin Affairs Council) nih 1949 March 13 (17 a timi an um fawn), 11: 00AM ah, “October 26-28 tiang hi “Chin Kumthar (Chin Amyota Hnit-tit-ku)” siseh, tiah biakhiahnak a rak tuah. Culio Chin cozah upa hna cu, Kanpalet in Vumthu Maung (Lai Minister ), Tedim in Capt. Mang Tung Nung (Secretary), Falam in Sa Vut (Joint secretary) le Hakha in Lian Thum (Chairman) hna an si. Sinain 1962 ah U Ne Win nih hramhram in uknak a lak hnu in Tho zarh cu a tlau i kan nunphung langhtertu zarh (sunhhlei) ngei loin kan hung um. Kawlram phunghrampi ah kotho nunphung humhim le kilven tha a peknak hmuh khawh a si. Cucaah nihin democracy ram le Chin thisa nih hruaimi Chin Cozah chan ah cun Tho hi fakpi in a ruah i Chinmi dihlak nih hmunkhatte ah sunglawi taktak in, kan miphun cawisannak le thangchuahnak tiang nizarh ulh khawh dingin a tuaktan a herh. Nihin Democracy ram le Chin misa nih hruaimi Chin Cozah chan ah cun kan nunphung sunhhleipi THO hi a tlangtlak hrimhrim awk a tuanvo le Chin Hills Act ningin a nunter awk a si cang lai. Rampi phunghram bantukin hi tuahnak ding ah tangka hram (budget) zong a chiah awk a si fawn. Cun hi kan nunphung sunhhleipi thazaang le kengruh cu Chinmi vialte kan i funtomnak bik biaknak a si. Biaknak nih vawlei lei thil a si ti’n hnuchit awk a tha mi a si lo. Lai nizarh kan ngeih mi vialte nihin an tlaunak hi, “Khrihfa kan si cang” timi lungput a si. Taktak tiah cun, Khrihfa biaknak nih nunphung a doh lo, biaknak rian a tuanpiaktu lehlam a si. Khrihfa phung kan luh hnu in zei rello phun in kan i lak ruangah “Khrihfa biaknak nih kan nunphung vialte hnawmbawm ah a hlonh,” tiah Pu Lian Cin a ti. Pu Hrang Tiam zong nih, “Khrihfa phung nih Lai nizarh a pawnchuahnak sullam cu, mithi ngaihnak he a rak i pehtlaih caah a si,” a ti. Cucaah biaknak nih nunphung tha a hlamsuat le a dirkamh a hau. Tho zarh a tuah ko, a kalpi ko; asinain mahle khrihfabu calendar ningin a si. Hmunkhatte ah, sunglawite le nuamte in, ai khat in kan hman khawh nakding ah, Acozah nih Chin Hills Act nih a tuk cia mi nunter in Khrihfabu zong nih zulh khawh siseh law, biaknak in kalpi mi a va si ko zong ah kan nunphung tharchuahnak, kan fale sin ah kan kotho nunphung vialte hmuhsaknak, chimrelnak caan (program) tiangin hman khawhnak tawlrel sehlaw, cuhlan nakin sungsai deuh in a tuah ahcun a nung thai ko lai. Hlan pipu hna nih ciammam timhlamhnak he Tho zarh an rak ulh bantukin, cheukhat khua hna ahcun chang le thairawl phungtling he timhlamhnak an ngei rih ko. A tha tuk. Hi ni sung ah biakinn phakpi mi thlairawl vialte hi, hlan pipu nih innpa chaktlang le rualchan mithi ngei hna hnemhnak in siseh, thi-tirh an rak tuah can ah, hmeinu hmeipa siloah chungtel chungin harsa deuh bawmhnak ah hman siseh law, kan nunphung dawh “thlachiat ruahnak, zawnruahnak le siaherhnak” zong kan khenchih khawh ko hnga. Laimi le Tho then awk a that lo bantukin biaknak le nunphung then awk a tha lo, cucaah kan nunphung le Khrihfa sinak fonh thiam in Chin miphun kan sinak tharchuah zia kan thiam chinchin a herh. Chin miphun nih kan ngeih mi ni sunglawi Tho sunhsak in kan miphun sinak limhaang thanchoter i zuam hna usih.

Chin Kum Thar Ti’n Miphun Funtomtu Siseh

Kan biahram bantukin miphun tling kan si ve ko bu ah cozah nih ni zarh ulh in kan nunphung sunhhlei sunglawi bik Tho a kan ulhpiak lonak hi, min khat ngei in kan i hrawm khawh lo ruangah a si bik ko, tihi pumpak ka pom ning a si. Nunphung sunhhlei a si, kum thar sunhhlei a si lo ti’n hmuh ning zong ai khat khoi hoi lo. Taktak ti ahcun, Tho hi nunphung le kum thar a kemh mi a si. Laimi kan kokek Nithla relnak ah Tho hi kum thawknak a si. Kum thar ai thawknak a si. Tirawl thar an hmuh le an zuun tikah ni thar, thla thar kan phan tiin lawmhnak sunhhlei tiin tuah mi a si. Cucaah Falam kan unau hna le cheukhat nih cun 2011 thawk in “Chin Kum Thar” tiah, nihin tiang an hman cang. A cheukhat nih “Thlaithar Tho” ti’n an hman. Hiti kan i khah khawh lo tikah, nunphung le caholh lei ah kan i bochan ngai mi Chin Association for Christian Communication (CACC) nih min khat bunh in, hmunkhatte ah, caan khatte ah kan hman khawh nakding lam vit in, pengtlang huap dihlak upa hna he cozah biakchawnhnak a ngeih, tiah, CACC GS Rev. Dr. Za That nih a chim bal. Hihi tlam a tlin i Chin Kum Thar min tang ah kan dihlak kan i funtom khawh le kal khawh ahcun, miphun puitling pakhat kan sinak a langhtertu a si lai. Kan lungrualnak le remnak zong a si lai. Miphun pakhat kan si a langhnak zong a si lai. Thangthar mino hna nun zong ah nunphung thawtnam thlaici tuhtu a si lai pinah, cu nih cun miphun tlaihchannak, dawtnak le nunphung duhnak, hngalhkauhnak a chuahpi hrimhrim lai. Cuti si loin min dang cio, ni dang cio ti’n kan pehzulh peng ahcun, ai thenthek mi miphun kan sinak, lungrual lonak le karlak ah dawtnak a ngei lo mi kan si zia a langhter lai caah, miphun dang nih zohbeh zong kan tong kho. A ngaite ti ahcun, kan i hrawm khawh mi puai ah ruah mi Chin National Day hi nunphung sunhhlei, miphun kan sinak a langhtertu sunhhlei a si lo, ramrian in aa thawk mi sunhhlei a si. Chinmi dihlak nih kan i hrawm khawh ding mi, miphun hmaihngaltertu le kan hosinak (identity) a langhtertu, pipu chan in kan nunphung a dawhtertu le a cawisangtu, kokek in kan ngeih mi ni sunglawi bik cu, Chin Kum Thar (Tho) lawng a si. Cucaah hi ni sunglawi hi “Chin Kum Thar” tiah, min pakhat hmangin kan dihlak hman khawh ahcun a tha bik hnga. Cuti kan hman khawh le kalpi khawh ahcun, kan miphun nunphung muru taktak, kotho in i ngeih mi zarh ni ah, kan nunphung ai tharchuahnak, kan bia le hla, kan laam le kui, kan thihlawn le thilthuam, kan ca le holh langhternak, zuamnak tibantuk in caan kan hmang kho lai i cu nih cun hmailei ah kan nunphung a dirkamh lai i a tlau cang mi kan nunphung dang hna zong kan nunter, kan tharchuah, kan hlam than khawh lai. Cucu Chin Kum Thar chunmang a si.

Biatlangkawmnak

“Chin Kum Thar cu mi thleidannak zeihmanh um lo, ritbaat ruangah i sikvelh tiang zong um loin, bawi le chia he khuapite in hmunkhatte ah sa kan that, chang kan fun, ngaihchiatnak le lunglawmhnak zong kan i hrawmti caan a si caah, Chinmi kan nunphung le zatlang nun a cawisangtu sunhhlei sunglawi bik a si. Sullam ngei le tinhmi ngei buin an rak tuahmi a si bantukin, hlan pipu keneh thlau loin, cingla rualchan kan i hlamnak, arsa ei khat kan i hlamnak, innpa chakthlang he tirawl dum tinak le kingro ngaktah, hmeinu hmeipa tiang kan i zohkhenhnak ni ah cang seh. Cucaah Chin nunphung sunhhlei “Chin Kum Thar” hi sunsak in conghlawmh cio usih ti sawm bu in..

The Lairam Times Vol II Issue 32