Lai Nithla Relnak Min Le Sullam – Salai C Twintwin

Vawleicung nih kan hman mi nithlarelnak hi a tlangpi in pahnih a si: Julian le Gregorian Calendar an si. Julian Calendar hi 46 BC ah Rome pafim Julius Caesar nih tuah mi a si, cucaah a min telhchih a sinak hi a si. Hi Julian Calendar hi nichuahlei Khrihfa cheukhat- Orthodox pawl nih nihin tiang an hman. Adang Gregorian Calendar hi a tam-u nih kan hman mi a si i, Pope Gregory XIII nih 1582 ah a chuahpi mi a si. Amah min telh in kan hman ve ko hih. Kan hman mi nithlarelnak (Calendar) lawng hi minung min zulh in hman a si lo, a thla min pawl zong hi minung min, thil min, pathian min tibantukin kan sak hna. Kanmah Laiholh in min kan bunh mi vialte zong hi thil pakhatkhat min chuankhan in sak le pek an si. Cu min pawl cu sarcuanh he kan hman hoi hna i kan zatlang nun a hnursuan ngaingai. Tahchunhnak ah, June thla hna hi Laimi nih kan tih, hi thla ah i thitumh cu i zuntiannak a si kan ti (tanglei ah tling deuh in kan telh lai). Cucaah thla min zawi sullam le nithla hoih in kan tuah mi le nihin Khrihfa kan chan ah nithla hrial mi ngeih hi a poi ti maw? timi ruahnak zawi in tlawmpal ka van com.

January : January hi Latin holh in “Januarius” ti a si i “Janus-arius” biafang fonhkomh a si. Rome miphun hna pathian “Janus” hmaizahnak ah pek mi min a si. A sullam cu, “thil thar chung luhnak” ti khi a sawh duh.

Cucaah kum hlun in kum thar luhnak thla ti zong ah January hi auh a sinak hi a si. Zeicahtiah Janus hi khua hauka siseh, innka hna pathian, a hnu le hmai he mi hmuh khawhnak mit a ngei, tiah an zumh. Cu an pathian upat hmaizahnak le thangtthat sunhlawihnak ni sunglawi (puai) an tuah thla a si caah, amah min keng in “January” tiah min pek a sinak hi a si.

Laimi nih cu “Kum hlun in kum thar luhnak a siloah thil thar chung luhnak thla” cu kan khuacaan ning hoih in kan kawh ve i “Tangkhawng” kan ti. A sullam le an sakchan cu, “khuasikpi nih a zual, mi zongza cu kan pum lawng hmanh si loin kan chung, kan ruhkhua, kan thlik tiang zong kan hmun cia ah a kan khawn, a kan hlawm, a kan thirh. Zanvorh puan tlamtling hmanh aa zalh kho lo kan caah cun a har khun, kan ih tikah kan kenglei in a hun kan khawn ti duhnak khi a si. A kih tuk caah țuanrel hmanh zaangtlung lo tinak a si. A fawinak cun, khuasik a fah tuk thla a si caah, Tangkhawng an tinak a si; Khrihfa phung kan luh hnu in kum thar (New Year) ni kan hmannak thla a si. Kan kum nirel hramthoknak ti khawh a si cang.

February : February thla hi phiang kum (Leap year) chuahnak thla a si. Rome miphun nih an hmaizah mi le sunsak mi thla zong a si. Latin holh in an lak mi a si i “Februarius” tiah an sak mi a si. A biafang ratnak cu ‘februum’ a si i a sullam cu, ‘I thianh or thiancheh’ tinak a si. Cucaah annih Rom miphun nih cun February 15 hi thiancheh ni ah an hman.

Hi thla hi kannih ram ah cun, a kik pah rih nain tilung ngacel zalh a nuamh thla a si. Kan pipu hna nih “Nohawng” tiah min an pek chan cu, “nga a bu tete in an umkal i khuasik le tikik nih nga run țhen lo in a kawpter hna, an i hawng i a run tete in an kal ti duhnak a si.” Lungmawng rual cheukhat zong Nohawng thla nih hin zunțhing a culhpi tawn hna an ti. Zeicahtiah, Bingbir, Vaurawng, Metei, Faiceu,…tbk par dawh hna an par-en chuah hrawt thla a si. Culawng hlah, ‘ai duhdaw mi hna ni’ Valentine’s Day zong, Nohawng nih lawmhpinak he a hrin tikah, mi thar nih an lawmh, kawp țhen nih zunțhing an ngaihnak thla a sinak zong a si. Laitlang khuate, lothlawh thing phorh in pawcawm kawlhawl hna caah rian lawnkaan lio caan, Sianglairun kai ngakchia caah hawidawt he taksa pum in i țhennak le hnianghrawm in i thlahnak tuah thla a si.

March : March cu ‘Martius’ in a ra mi a si. Rome miphun pathian, “Mars” upatnak le philh lonak ah, amah min telh in bunh mi a si. Mars hi Rome miphun hna hringsortu le ral kan teinak pathian zong a si, tiah an ruahmi a si. Cucaah hi March thla chungah hin amah sunlawih thangthatnak ni zong an tuah tawn. Phun dangin chim ahcun, lunglawmh thla an si kan ti lai.

Sinain kannih Laimi ca ah cun kan ram, kan fingtlang hoih in kan chim si cun “Lunglen phor thla” kan ti lai. Cucu kan hla phuahthiam hna nih an phan tawn mi kha si. Tch. March thla chuah lai kai nawl khawh lo cu, Faiceu le Vaurawng an par țhan lai, tlangkip in meithang zam nih, dawt nunnem ngaihnak a zual. Cucaah kan pipu nih “Vaute” an ti. Chim duh mi cu “Vul le Vaurawng an par cang i khua zong a hung lum pah cang,” an ti duhnak khi a si. Vaute thla lunglen thla a si khunnak cu khuacaan rel Thankawngsakap, Zingtiding le Fiakfairok hna nih aw thlum te he khua fingtlang bo in an hun awnh, chun laicing mi kin lio caan ar-la daktadak pin ah, mawchialmal in tlang phentu meithang tang ah sen ririai in a par mi Vaiceu le raang ciciai in a en mi Vaurawng par hna an si.
Țhal chuah thla a si cang caah, Laitlang dirhmun cun rian a tlawm lio caan a si i leng le val rual tilung ngahringdawi, Hnianghrawm in tiva kuang nihkheh thawng nih tikuang a tlirh caan, tizu ngacel zalh, meitih thing phorh le thal-phir pu rual he khanhawt caan a si. Semmawng ngakchia rual zong thir uk chan (sianginn cacawn) in an luat thla a si caah, zalen lawmhnak thla, an țolhțang le chai he vate an pel i, cuhkalh bu in țolhțang, khairiat an i lawr thla a si. Cucaah Vaute thla hi Laitlang dirhmun in chim ahcun, a no in upa tiang zaangdam thla, zalen thla, nuamh thla a si ti khawh a si. Zeicahtiah, rian a tlawm lio, khuasak tintuknak kong ah phurphiar ngaingai a hauh lem lo ahcun kan ol caan lio a si.

April : Biafang thawhkehnak taktak hngalhfian a si lo, nain Latin nih ‘Arpilis’ tiah an auh. Cheukhat chimnak ah cun, ‘aperire’ in a ra mi a si i a sullam cu ‘chuah, corh, on, langh’ tinak khi a si. Tahchunhnak ah, thinghnahno an corh, pangpar par awk i an lul, an i sarh ti khi a sawh duh. A sullam cu, a thurhnawm mi chungin a thianghlim mi chuah khi a si. Cucaah cu thianhlimnak hmelchunh he, Rome miphun nih an hmaizah mi pathian nu, Venus thangțhat sunlawihnak hi April thla chung ah hin an tuah tawn ti si. Micheu chimnak hui ah cun, April cu Greek pathian nu, Aphrodite upatnak ah pek mi a si. Hi Greek pathian nu hi “dawhnak le dawtnak” pathian tiah an timi nu a si i, Rome pathian Venus he hin ai khat mi an si tiah an chim. Cucaah annih Greek mi caah cun, hi April thla hi chungkhar dirhnak caantha a si ti zong ah an ruah.
Greek le Roman nih April cu ‘Dawhnak le Dawtnak” pathian upatnak ah hman mi thla a si. Kannih nih “Vaupi” kan ti. A sullam cu ‘Vul le Vaupar an i biatak, an par, vaupi ni kan ti bang in, khua a linsa i nipi a chuak cang ti duhnak’ khi a si. Khrihfa phung kan luh hnu in ‘Dawhnak le Dawtnak pathian sunhlawih thangțhat thla, tiah Greek le Roman nih an timi zong kan i hrawm ve, sinain ai dang. Chim duh mi cu, sualnak chung ah kan muichiatnak, sual thihnak chung ah kan um i cu sual man thihnak leiba champiak kan sinak le sual man thihnak teipiak kan sinak, a thurhnawm mi rak ti mi minung hna kha nan thiang cang tinak thla a si (Khrih thawhțhannak zoh in). Pathian ral kan sinak kha Khrih thihnak thawngin Thlarau mui kan ken i muidawh kan sinak, Pathian he hawikom țha, fapa kan si sunhlawihnak ah kan hman ve. Cucu Khrih Thawhțhanni (Eastern Sunday) kha a si. Cu thawhțhanni (Eastern Sunday) cu April-Vaupi thla ah kan hman. Culawng si rih lo, cu Dawtnak le Dawhnak Thawngțha ruangah pengtlang chung in siseh, bukip chungin siseh, cu thawngțha i hrawm in hmunkhat ah “Khawmpi le Khawmte” zawh a um lio caan zong a si. Hi Vaupi thla ahhin Vaute (March) nih a chuahpi mi lunglen kha a dong lo. Khuacan rel Thankawngsakap, Zingtiding le Fiakfairok hna nih, aw-thlum te he khua fingtlang bo in an hun awnh, chun laicing mikin lio, caan ar-la daktadak pin ah, mawchialmal in tlang phentu meithang tang ah sen ririai in a par mi Faiceu le raang ciciai in a en mi Vaurawng par hna nih dawt zunthlem a zualter. Hlaphuahtu hmanh nih “April thlizil” tiah a ti phah. Phundangin chim ahcun, Vaupi thla hi lunglen phor thla cu a si ngaingai mi a si. Țhal chuah thla a si cang caah, Laitlang dirhmun cun rian a tlawm lio caan a si i leng le val rual tlangcung Kehthei hrawn, Hnianghrawm in tiva kuang lumhsat caan, tizu ngacel zalh caan, meitih thing phorh le thalphir pu rual he khanhawt a tam caan zong a si. Semmawng ngakchia rual zong thir uk chan (sianginn cacawn) in an luat thla a si caah, zalen lawmhnak thla, an țolhțang le chai he vate an pel i, cuhkalh bu in țolhțang, khairiat an i lawr thla a si. Ngakchia nu rual zong khu phutmat in leng an i kah caan, țimbi an i kah caan a si. Cucaah Vaute le Vaupi thla hna hi Laitlang dirhmun in chim ahcun, a no in upa tiang zaangdam thla, zalen thla, nuamh thla a si ti khawh a si. Zeicahtiah, rian a tlawm lio, khuasak tintuknak kong ah phurphiar ngaingai a hauh lem lo ahcun kan ol caan lio a si.

May : Latin in ‘Maius’ ti a si. Greek pathian nu ‘Maia’ philhlonak ah amah min telh in bunhmi a si ve. An pupa tuanbia ning cun, Greek pathian nu Maia le Roman pathian nu Bona Dea he an i khat. Mua tthattertu pathian a si, cinthlak thlaikheo tirawl țhattertu pathian kan ti lai cu. Hlan kan pipu hna nih lopil an pilh lai le phulhrawh lai tibantuk ah, vanruah-hang petu, thlaikheo petu an biak khuahrum sinah raithawinak an rak hman bantuk kha si dawh an si. Fur tlak lai a si, cinthlak hramdomh a si cang caah, kum kan vui nakhnga, tiah annih zong nih “Maia or Bona Dea” hi an rak tlawmh hna thla a si. Hlan kan pipu nih cun “Biangreithlep” an ti i a sullam cu, ‘khua a lin, a sa, phentu vandawm zeihmanh a um lo, borh dipdepte in a corh mi biangrei zong nih an celh lo i an uai, an thlep dih ti khi a si.” Hi Biangreithlep thla chung ah thinghual le hmawng tang kal ko ahhin thinlung zaang a dam rua ti awk in a um. Zeicahtiah, thingkep par phunphun, Senri, dingdi, chokhlei tibantuk par dawh hmuh len awk an um. Culakah bualrawn lo hrawn țha ah Cokpaek an kah lulh hmuh khawh caan a si. Hi bantukin thingram hnah zong an hninghno țhat hrawtka a si tikah, mehmua zalh ding zong a hung um pah cang. Thlaikheo an i hliah pah, kumkhat culh ding tlanglo thlawhsialnak ah hriamnam timhlamh caan a si. Capo biatak in an chim tawn, leileh (leikuang) thuang naa caah cun mitthli tlak thla si an ti. Aruang, taphu chonh in leithuan lai an tih ti si.

June : Roman nithla relnak (Calendar) kong ah biazai in hlawithiam, Ovid nih cun, ‘Junius’ in June biafang hi a luang mi a si ti’n a chim. June tiah min bunh a sinak hi, Roman pathian nu Juno philhlonak caah a si. Hi Juno hi cung nung bik pathian, tiah an ruahmi Jupiter nupi a si. Lianngan pathian nupi a si lawng si loin, țhitumhnak, nu le pa fonhtonhnak pathian, tiah an ruahmi a si. Nupi țha ngeih khawhnak pathian ti zong ah an auh. Nupi țha ngeih le pasal țha ngeih a duhmi nih an tlawmh, a lungton an i zuam. Cucaah June thla ko ahhin chungkhar dirh a duhmi hna nihcun an pathian nu Juno danghnak thahdah an tuah. Kannih Laimi zumhnak le sarcuanh he cun ai ralkah ngai (Note: Laimi le June thla thitumhnak kong ah, Pastor Lian Chawn nih Vol.2. No.1-The Chin Digist tialmi rak zoh te).
Laiphung in Khrihfa phung kan luh hnu hmanh ah June thla hi kan țih bik mi thla a si. A min kan rak bunh mi ruangah maw a si hnga, ti zong ka ruat tawn. Zeicahtiah, nupi pasal ngeihnak, chungkhar dirhnak ahcun kan hrial bak mi thla a si. Cucu kan biahram ahkhan kan langhter cang i aruang bik cu sarcuanh kan hman ruangah a si ko. Annih (Rom, Greek) nih cun, June thla cu chungkhar thluachuah, bongmal luhnak innka, nupi țha pasal țha hmuhnak thla an ti lio ah, kannih Laimi nih “Pur” thla kan ti. A sullam cu, ‘Kan khenret ti le rawl nih dih in dong ziahmah ai hna, kan cinthlak ti le rawl nih cuza rih fawn hna hlah. Ei a dong, a cat, nipi ni nih a sau hlei, um le țhut cawk a si lo, pam le pur chap ah ei nih a heu, a nungna ei awk nih a cah bang, sum ah sanh awk rawl hmanh a um ti lo, a buar dih ai, holhnak hmanh ah, sumkaabuar thla an ti khi a si. Phun dangin chim ahcun, donghcah nih tlunh thla a si. Hi ruangah “Pur” tiah an ti i “Pur” thla țhitumh cu thluachuak lo, an hmun lo an ti. Hi kong he pehtlaiin Pastor Lian Chawn nih June thla kan tihnak a langhter mi chungin pathum ka van com,

1. Zuunngaihnak a si caah June thla țhitumh a țha lo.
2. Lai nithla relning in June thla hi Pur ti a si i, pur ti cu hrihhram pelh, pur va phiar le purnak, i țhenhmalnak lei in a chimmi zong an um.
3. Pur thla cu Laimi khuasak tintuknak ah kan eidin tirawl a donghcah bik lio a si caah, pur thla țhitumh cu a si kho lo.” Cucu tuchun Khrihfa phung zong ah kan pehzulh rih i kan hrialmi thla a si. Thlawhțuannak lei kap in chim ahcun, chawlno an kawng, chawlno an tu, belh an ziah, rawlkung hram an vawrh. Ramtang a kal mi hna nih cangvat he i dumdawi thla, i ral thla a si.

July (Chiapa)July hi 44 B.C., chan lio ah vawleipi nih salam a rak pek mi minthang Roman ralbawizik Gaius Julius Caesar upat peknak le philh lonak ah pek mi a si. July ti a si hlan ah “Quintilis ti a rak si hmasa. Julius Caesar a hung bawi hnu Roman pennak a sau deuh hnu ah, upat hmaizah pek mi an ralbawizik Julius Caesar chuah camtuak thla a si fawn tikah, July, tiah hun thlen a si.
Lai nithla relnak in “Chiapa” ti a si. A sullam cu, “chiat par an par lio caan, ei a dongh caan a si tikah, tha le zaang a reprai ti lo. Runti nawi le thingthei rampar hmin kan einak kan paw nih a rep ti lo, an dodahao. Tlangrai zawt phun an chuak, kan zaang nih do kho ti hna hlah. Kan zawfak, kan tiltlawt, inn kip ah mizaw chawl bang kan i phah, chiat thla hrinhrim a si ko, ti khi si.” A cung ah ka langhter cang bang, Laimi nih June le July thla hi a thatnak nakin a chiatnak lei in kan ruah deuh. The Family Tree Magazine nih a langhter ning bang ahcun, thla chia a si, ulh le hrial thla a si, timi ruahnak hi zumhnak palh (superstition) a si. Taktak le ngaite ti ahcun, June le July thla chung chungkhar dirh kan hrial nain fahrin kan hrial hlei lo. July thla chuak ko hna hi dawh mifim le bochan tlak minthang pawl an si, a ti. July chuak minthang tampi lak ah tlawmpal van zoh sih: Buddhist tlangbawi ngan Dalai Malai, 38th US President Gerald Ford, World Wrestler Triple H, Chancellor of Germany Angela Merkel, Emperor of the Greek kingdom of Macedon Alexander the Great, British Siangpahrang chungkhat pakhat Princess Diana..tbk. Laimi ruahnak ah a thianghlim lo mi, a chia khun ah ruah mi nithla hi, Pathian nih thlua a chuah mi an si ve ko.
Hi Chiapa thla hi Laitlang si ning in chim ahcun, nika mui hmuh caan a um lo ti tluk a si. Furpi le naidaw a si tikah tilian meisul, nawncet le caangvat lak ah rian hrang tuan in lothlawh caan a si. Kan lo chung cinthlak thlairawl lak ah anhnah pawl ei an cuza cang. Fur caan a si bantukin lam le sul a chiatnak khuate lei, tiva tan cungcawi hlei (bridge) a um lonak cu tilian ruangah khualtlawn umkal a har caan a si. Capo biatak in chim ahcun, ai uar mi ngaknu tlangval hmanh i lenkai a har caan a si. Cheukhat nih cun “Thla It” thla an ti phah.

August (Hniang) August hi BC. 753 hrawng ah khan Latin holh in Sextilis, tiah rak auh hmasa a si. Caan a hung kal i Roman Emperor pennak a hung sau ngaingai tikah, vawleipi khupthal leh dih an duh i Roman Emperor hmasabik Caesar Augustus upat hmaizahnak, min philh lonak ah 8 BC ah rak thlen a si. Augustus hi Octavian ti zong ah hngalh mi a si i 27 BC in a thih tiang 14 AD tiang Rome pennak chung ah bawi a thu mi a si. Kumpi kum khat chung ni-rel thla chung ah ni 31 ai chang mi thla a si.
Laimi nih Hniang kan tinak hi, “Kan cinthlak ti le rawl an hung zat hniahhmah, cu a thar mi tete thlairawl kan laak, kan tawh i thar kan cang, mah le chung cio in hniang kan i hrawm cio ti duhnak,” a si. Nihin thangthar nih “Hnianghrawm” kan timi biafang thawhkehnak tuanbia kengtu thla a si. A hlan kan pipu chan ah cun “Hniang” hi hniang thla (August) ah tuah a rak si, nain atu kan chan ah cun November, December le sianginn khar lai tibantuk deuh ah kan tuah. Phundang in kan chim ahcun, “Hawikomhnak le thlahnak” ah kan hman. A hlan ah cun a rak si lo, thluachuah halnak ah an hman. Cucaah “Hniang” thla hi kan pipu caah a biapi tuk mi thla pakhat a si. Laitlang ah cun furpi naidaw, caangvat le nawncet tam lio a si. Lothlawh le thing phorh in aa cawm mi caah cun rian tam lio a si tikah lo-riak tawk zong tam caan a si. Sianginn kai lio a si caah siangngakchia caah cun lu-kheoh in ca zoh caan a si.
Hi August thla a nuamhnak cu, Kawm (fangvoi) zatka, a rawh thawt saling hrawng si tikah a nuam khun. Amahbelte, kan Laitlang ahhin zodong le tualram in kan um tikah, cinthlak thlaihnawh zat caan aa dang kho, kannih khua hna ah cun Hniang thla ah Kawm kan raw tuk cang. Zanlei sang hrawng bang ah cun mi innleng kip ah ngakchia thlulo, upa thlulo in Kawm rawh khai lawngte an si ko. Inn pawngkam lo tla khua bang ah cun zinglei le zanlei sang ah cun Vanzuang ritdawnh authawng rumro theih a si. Kawm (fangvoi) lawng a si lo, zil zong ei awk tampi a um cang. Zanlei lo-lam tlung thing phorh sei cung kip ah Kawm le Zil hmuh khawh a si. Inn bawi tuang ngakchia rual nih zanlei si lai i ngaih bik caan hi Hniang thla a si, aruang cu Kawm le Zil cimvuai tein ei khawh caan a si. Laitlang ngaih a zual khunnak cu, Hniang thla nih a kan phorh mi thluachuah a si.

September (Zing) Zing (September) hi nithla rel thla ah chuankhan ngei loin sak mi thla pakhat a si. Latin holh in “Septem” anti i “pasarih-7” tinak a si. September ti a si cu, Roman Calendar hlun bik thla 10 calendar rak ti mi Calendar of Romulus c.750 BC ah a pasarihnak ah chiah a si caah si. Romulus Calendar remhnawn a si hnu ah January le February chap a si tikah a thla kuanak ah chiah a hung si. Auhnak min tu cu thlen a si lo, nihin tiang auh lan a si.
Lai nithla rel min in “Zing” ti a si. A sullam cu tifur minmei an tian, khuasik dongtu chum nih an zam ciiciai, thing le ram hring dildelte in, khua cuanh ah ni le thla zing ciiciai tein an um i lung a panh ti duhnak. Laitlang nikhua caan cun furpi a dih lei sang a si cang caah van an thiang pah cang. Sinain tlangpar in tiva kuang cuanh ah tlangtang khat in a luang mi run-tinawi hmuh khawh a si. Thingram an hring, fiang ririai in fingtlang hmuh khawh le tiva nelrawn hring curh in an um lio a si caah Lairam aa dawh bik thla a si. Tlanglo cul cheukhat “tai fang” ciing pawl ca ah thar teh (facang tuan) thla a si. Cheukhat caah cun lothlawh lawng si ti loin, ritdawnhnak tlengtlerh tuah ah i nam thla, a cheu zing-zan hrelh lo in ritdawnh ah i nam thla a si. Hi Zing thla ah cun faang rang ciing he, faang tlai ciing he, annih chung nih tin cu zat an ngeih lai, annih nih cu zat ti’ah tuaktan khawh cia a si cang. Cucaah khuachung ah rawl ngei cem ding minung i hliah khawh a si cang. Thak-bere (hmathak) ciing lo caah cun lo thlawh ding ngaingai a um ti lo, pawnghriang ah mangkhawng do le carep chiah ti luklak dahlo, rian a van i thlah caan karlak a si.

October (Tho) October tihi Latin le Greek holh in a luang mi a si i “pariat” tinak a si. Rome calendar hlun Romulus Calendar c. 750 BC, ah thla riat thla ah rak chiah mi a si, cucaah “October” ti a sinak zong a si. Zing (September) bantukin chuankhan ngei lo mi thla min kawh a si ve. Umnak khua le ram, khua-caan si ning hoih cio nih lai a va rel ko lai nain, October thla hi a tlangpi in thla tha bik, tiah an ti mi a si.

Kan pipu zumhnak zong ah a rak si ko rua! Tho tiah an ti i, “kum hlun, kum thar, kum caan aa ton thla, cin le thlak, ti le rawl, theipum ril zilpum in fu le banhla tiang an hung cuza. Hi thla ah furrawl vialte an hung cutzat dih cang caah, thah le dah, put le cawih a tam i kan zaang zong a ol ngaingai. A voi mi kan tirawl in thlaithar kan tuah i din le ei, nuamh le saih, kui le laam vialte an tling. Cucaah minung cu chim lo mithi hmanh nih an um kho lo i a kan tlawng, tiah an ruah caah thi thar ngei mi hna hoi cu thirawl an hunh hna. Mithi le minung i ton thla a si tiin an ruah caah “Tho” tiah an kawhauh. Laimi nih “Thlai Thar” siloah Kum Thar (New Year) kan timi a chuahnak zong hi “Tho” thla nih a hrin mi lunglawmhnak a si. Lai nithla rel taktak ah cun 15 September -15 October hrawng hi “Tho” thla an ti an ti. Annih pipu chan ah, an cinthlak tirawl le thlaihnah vialte an cutzat caan a si caah, thahdah tuah in chuanchang tiang an tuah thla a si. Kum an rel thawk thla a si caah Laimi nithla rel in kan kum thawk thla a si.

Tho thla ah cun lo chung cinthlak mi vialte theipar an ngei/pu dih cang. Facang tuan thla a si. Tlaitlaan cung in lopil cuanh hrim ah aa dawh kho tuk. Facang voi thatha lak ah a par mi Anthur le Chawhnawn hrim nih lo-kuang a dawhpi. A mikip lo thlaam hmai rawn ah fasuar (facang cilnak) hmuh khawh a si. Facang tuan saling cu si kaw, zatlang lam cung ah tuan cang mi tin zat, ngeih ding tinh mi zat tibantuk kong i hal, annih nih cuzat an ngeih lai tibantuk ceih saling a si. Hi Tho thla ah hin Laimi kotho nunphung a langh khunnak zong a si. Zeitintiah, damlo ngawrfen chungkhar, lo tuah kho lo hmeinu hmeipa, kingro ngaktah tibantuk le khuachung ah lo ngei lo cozah riantuan, pastor riantuan tibantuk chungkhar pawl kha buh-hlawh sawm in thar-cangh le thar-teh a tam caan a si. Phundang in kan chim ahcun, Laiphung tang kan um lio ah siseh, Khrihfa phung chung kan luh hnu zong ah siseh, Pathian nih kan tuankawlnak ah a kan hrawmh mi thluachuah kan i hrawm hna caan a si.

November (Sikpar) Chuankhan ngei lo in kawhauh mi thla a si ve. Romulus Calendar c. 750 BC ah thla rel pakuanak ah a rak chiah a si. Latin holh “Novem” in lak mi biafang a si i “pakua” sullam a keng. Cucaah thla rel pakuanak rak chiah a sinak zong a si.
Lai nithla rel ning in “Sikpar” tiah chuankhan ngei tein kawhauh a si. Zeicahtiah a Sikpar ah cun van a thiang, khua cuanh ah khuaza a lang, van a fim, lung a leng, laimi (miphun chim duhnak si loin “minung” ti duhnak) cu van chim lo ramsa thlaidor sakhi tiang hmanh nih an lunglen an celh lo ti duhnak. Khuasik a tla cang, dap a tla cang i mi a kirh cang. Chum nih Nika um awk hngal lo in a tuah caan, ni mui hmuh lo a tam. Rian le khai lei in chim ahcun, lo facang tuan ai lim, ruuk le haan chiah mi rawl phorh le cheek caan a si. A cheu thak-bere (hmathak) cing pawl ca ah pawl bongh liopi a si. Sikpar a nuamh khunnak cu, Pheikalh tunh a nuamh caan a si. Zuu-sa a ei lo mi pa pawl zong Pheikalh tunh nuamh cu thei tuk hna kaw, ngakchia in upa pipi tiang pheikalh tunh caan a si. A cheu sianginn kai lio ngakchia pheikalh tunh ca ah zing arkhuang in mau-cher tom vaan bu he pheikalh luah siloah ven ah kal a si. Khuasik lak ah zingkhuan in dapti lak le bua lak ah pheikalh luah cu a fawi lo, sinain a nuam kho tuk. Pheikalh tunh kho lo nunau rual cu tiva kal dahlo rian ngaingai an ngeih lo caan a si. Christmas thla phak lai si kaw, Christmas caan i ngaihnak nih November thla dongh a fawiter, cucaah “Lo Vurmar” thla tiah an ti phah.

December (Dipa) Laitin holh “decem” in a luang mi biafang hman a si i “pahra” ti sullam a keng. Cucaah Romulus Calendar c. 750 BC ah nithla rel pahranak ah chiah a rak si. Nihin vawleipi nih hman mi nithla rel thla ah kum donghnak ah chiah a si. Phundang in kan chim ahcun, kumpi kum khat chung thlarel thla vialte khaartu a si. Chuankhan ngei in kawhauh mi thla a si lo, nain Khamhtu Khrih Jesuh chuah thla ah rel in a chuah lawmhnak Christmas camtuak thla a si caah, thlarel thla dang vialte nakin a sunglawi khun, a nuam hlei khun, phak lai ngaih hlei khun mi thla a si.
Kan pipu hna nih an thlawhtuan retheihnak le khingrihnak vialte i damh caan chuankhuan in “Dipa” tiah an ti. A sullam cu “kum khat chung kan tuan mi thlai laak, kum voi ca ah lo thingtuk, rian vialte an dih. Kan thlawh kan tuan vialte an i lim dih cang ti duhnak,” tinak a si. Laitlang si ning cun a si fawn. Kan thlawhtuan mi lo rian vialte ai lim, ruuk le haan rawn mi tirawl hmanh an phortlunh dih ti khawh si. Hmathlak ciing pawl hmanh Dipa ah cun pawl an bongh dih cang. Rian a um lo caan, laihlumh caan a si. Ram chuakvat pa pawl cu Christmas caan mehsa zalh an i thawk pah cang. Thlaileo chiah le mangkhawng do tibantuk, zu-dawn riah le cerap chiah in nihlawh an teem. Acheu cu kum vui thlawhsial ding lo vah ah an i nam.
A thlum mi thla a si bantukin nuamhnak le lawmhnak in khah caan thla a si. Khuate in khuapi tiang hna in theih khawh mi thawng ah “Christmas hla” lawng a si. Khuapi zatlaang lam i chawh ah minung a sawh bak in i sawh caan a si. Khua, peng le tlang, Khrihfabu, hawi le kom, sianginn ti, cing le la tibantukin hmunkhat ah hnianghrawm caan, tirawl purh caan a si. Tiva kuang cu nuamhnak le lawmhnak au-aan nih a kheh. Thinlung a zaan caan a si caah a mizei paoh lawmhnak in khah lio caan a si. Christmas thla a si bantukin annih chung cuka ram um nih siloah kan Khrihfabu nih Christmas an/kan tuah lai tibantuk bia chokvak a len lio a si. Ngakchia rual zong Christmas nih a chuahpi mi luatnak an ngeih caan a si tikah, zalen taktak in Christmas nih a chuahpi mi lawmhnak an hman caan a si. Lawmhnak le nuamhnak in caan hman caan a si caah a liam lai kan tih bik mi le ngaihlah bik mi nithla zong a si.

Hi a cung cabia hi cu THE LAIRAM TIMES VOL 1 ISSUE 8
THE LAIRAM TIMES VOL 1 ISSUE 9
THE LAIRAM TIMES VOL 1 ISSUE 12
THE LAIRAM TIMES VOL 1 ISSUE 13 ah chuahmi an si.