Dohthlennak: A Phu Hrim Ko :Salai C. Twintwin

Chinram (Chin State) cu tungvang karh meng 13,907 (sq.miles) or 36,019 (Sq.kilometre) le Acre 9,900,459 a kau mi ram, milu 503,849 (2017 milu rel) fai nih hngah mi ram le Chinmi phunteng 53 nih toh mi ram a si. A.D. 1300 hlan ah aho minung hmanh rak um bal lonak ram, “Ram Lawng” a si. Pu Chawn Kio nih cun, “Vawlei serka in ahohmanh um lonak ram, minung nehnang ngei lo ram,” a si ti. Cu ram le hmun ah mahte khuakhan lairelnak nawlngei in kan i uk, aho miphun kut tang hmanh ah kan um bal lo. Leido ral cu a rak tho sawk, miphun phun khat in kan rak um kho fom lo! Miphun dang nih pen le uk kan duh lo ruangah Tuluk ram chuahtak in atu Chinram hi kan tlak. Culio zong ah miphun dang nih uk le pen a um lo, a duh zong kan duh hlei lo. 1890 miraang ralkap zarual Hakha an phak tikah a pachuak in miraang doh awh ah an chuak i an rak doh. Hriam le naam ai thlau tuk, hriamtlai minung ah an i thlau tuk ko sinain an rak tei hna lo, a dongh mawrawt ah a rem in an rem hna. Miraang ralbawi Gen. George White bang nih cun, “Ral ka tuk mi vialte lakah a thawng bik le tei har bik mi nan si,” a rak kan ti phah. Kan rak hman peng mi le ngeih peng mi mahte khuakhan lairelnak, nawlngeihnak, zalonnak, kan nunphung le kan caholh vialte miphun dang nih tlaihhip in hrawh, thencheu lai kan phan caah a man a fak tuk mi “dohthlennak” kan rak i thim kha si.
1890 hlan kha kanmah khua le ram cio ah ramuk bawi le khuabawi hruainak in kan i hruai. Miraang an kai hnu,1896 kum thawk in aanpei (British) rual nih a kan pen i cuticun miphun dang uknak tang ah kan tla lan. Kawlram pumpi dihlak kum 124 a pen hnu, 4 January 1948 ah “Zalonnak-Independence” a kan pek. Kan zalen cang lai kan ti lio ah, 12 February 1947 ni i miphun phun (4) fonh nih biahrennak catlap cung minthut vialte U Ne Win nih a hrawh riangmang i nihin tiang kan chaak a kan barh hi a si. Union (Panglong Agreement) dirhnak hrampi hnatlak ningin ram ai hruai khawh lo tikah tlangcung miphun hriamtlaih in dohthlennak tuah kan i domh. Miphun dang cu um rih seh, kanmah miphun zong, 1961 ah Pu Hrang Nawl hruainak in Chin Liberation Army (CLA) ti’n kan i thawk i 1988 ah Chin National Army/Front (CNF/A), tiah nihin tiang ralhrang kan doh lan. Nihin Pauchuah Dohthlennak (Spring Revolution) ah cun Chinland Defense Forces (CDF) tiang tho in ramchung ralhrang kan doh cang. Kawlram tuanbia ah a um bal lo mi ramchung ralhran chan kan phan.


Kan mawh loh! Ralhrang uk-pennak doh in kum 70 lengkai ramchung ralthawh a si tikah, vawlei cung Civil War sau bik tuanbia tialtu a si. 1948, British pennak chung in luatnak kan hmuh hnu ah linsa ngai in dohthlennak voi thum (a tlangpi in) a cang. Cu hna cu – 8888 Revolution, Saffron Revolution le Spring Revolution an si. Nihin kan dohthlennak hi a voithumnak (Spring Revolution) a si i voidang nakin a linsa khun, ram mi lungrual in kan tang khun. Voidang dohthlennak cu kan chuah kho lo, kan lim kho lo. Tutan cu kan chuah lai. Khahlan dohthlennak ah a luang mi thisen, nihin a luang mi thisen vialte “man kan ngeihter lai.” “Hi ramchung ralhran kum 70 lengkai chung ah tutan Spring Revolution hi a fak bik a si ko lai, tiah ka ruah. Uknak lak (control power) 1st February 2021 in CDM (Civil Disobedience Movement) ai peh i hriamtlaih nih a zulh. Hriamtlaih in ramchung ralthawh a fah tikah ramchung khuapi in khuate ah, khuate in ramtang le ramdang ah dornak hmun kan khuar. UNHCR nih May 4 a thanh ning ah, “Ramkomh Kawlram buaibainak ruangah India phan mi dihlak hi 39,150 an si; Cu chung ah, a tlawm bik 3,197 hi Delhi hrambunh UNHCR panh in Ralzam (refugee sinak) an hal, Ralzam tam deuh zatuak 65 (%) tluk hi Mizoram i khuate ah siseh, chungkhat sin ah siseh, hawikom sin ah an um i, a dang zatuak 35 (%) tluk hi khuami le cozah nih bawmhnak in ser mi ralzam dornak hmun ah an um. Nihin tiang ah Ramkomh Kawlram pumpi ahhin, Ralzam 937,000 tluk um a si cang i, cuchung ah 590,000 hi February 1 Ralkap nih hramhram nawlngeihnak lak hnu in a zaam mi an si. Cun, 59,000 tluk hi Innpa ram a simi Thailand le India ah a zaam mi an si, tiah UNHCR nih cun a langhter (The Chinland Post tial mi).
Nun himnak kawl in tlikzam a hauh tikah, zuatkhalh tilva in inn le lo tiang kaltak a hau. Misual rual nih kan zeihmanh nganh an tim lo, kan ngeihchun vialte chuh le lak dih an zalh. Nihin dohthlennak ah inn le lo khangh le hrawh a cannak ah States 10 le adang (region) a si i fakkhun tuar hi Sagaing, Magwe, Chin le Kayah ah a si bik. 1st February 2021 thawk in 30th April 2022 chung ah an khangh mi report The Irrawaddy nih hitihin a taar: Sagaing -7,503, Magwe-2,131, Chin State-1,147 le Kayah-407, an si ti. Data for Myanmar nih “April thla dongh tiang ah inn 11,417 khangh a si cang, tiah a thanh. Hi ahhin naihrawng May thla chung Falam peng uhkanghnak aa tel rih lo. CDM thawkka in minung 1835 leng thisen luang in an thi cang. Kanmah Chinmi thisa tampi ram le miphun kilvennak ah thisen a luang ve. Hi dohthlennak zoh tikah Chin State hi a temtuar bik kan si bantukin miphun ralkap nih venhim (control) bik a si ve. Phundang in kan chim ahcun, mahte khuakhan lairelnak tang ah kan um cang. Kan inn le lo cu an ciam, laitlai kan unau thisen a luang, sinain ralhrang nawlngeihnak a tlaunak ram ah cang.
Vawlei cung tuanbia cuan tuah usih, zalonnak ram an phak khawh nakhnga, thisen tampi a luang, nunnak tampi a liam, ngeihchiah tampi a dih, zawttlak tampi an tuar. Cubantuk thiamthiam in Za-uk phung (democracy) hmuh khawh nakding zong ah man tampi pek a hau. US ram mizapi nih zalennak an kawl lio 620,000 nunnak liam ko; Vietnam War (1965–1974) ah 1,353,000 liam; Great world War (WWI) ah minung 40 million leng le Second World War (WWII) ah 60 million leng nunnak liam. Adang tampi zalennak ca, ram le miphun zawnruahnak nih a chuahpi mi dohthlennak ruangah nunnak liam a um lengluang lai. Hi vialte nunnak a liam le zawttlak a chuah cu “thisen pek awk a phu mi zalennak man a fah caah si.” Pathian bia nih, “Thisen luang loin tlanhnak a um kho lo,” a ti bantuk kha si. Zalennak le luatnak hmuh nakding ah thisen a luan i temtuarnak iin a hau. Cucaah nihin ralhrang doh awk hriam kan tlaih tikah, kan miphun le ram ca’h nunnak pek lam kan i thim a si. Kan pale (CNF/A) nih kum 34 chung dohthlennak ah minung 200 fai nih nunnak an pek cang. Chinland Defense Forces (CDF) zarual zong nih an pek. Zalennak cu a man fak, man lo (free) in hmuh khawh a si lo cu ta, peknak tampi he hmuh mi a si. An thisen hi a thlawn a si lai lo, zalennak lam, luatnak ram chung ah kar a kan hlanpitu an si. Anmah ruangah nikhat hnu nikhat kan thang, nikhat hnu nikhat thazaang le ngeihchiah a thang; anmah ruangah thinlung a thawng, kan ral a tha. Kannih Laimi cu miphun phuhlam hmang kan si bantukin kan miphun le ram ca ah thisen a pe mi thisen nih a let in thazaang chuah a hau ti’n rian a kan khinh caah kan luatnak hram zong a si lai.


Kan domh cia hmabaan hi maaktak awk a tha lo mi, ngol duak awk a tha lo mi rian ngan a si. Khahlan dohthlennak cu pangpar bantuk a si (a fawinak cun), a caan lio lawng ah a linsa i caan sin ah a uai than. 1962, U Ne Win nih rampi uknak a lak thawk in hriamtlai nih an doh ko hna, sinain tutan Spring Revolution dohthlennak bantuk thil a chuak bal lo, cucaah Spring Revolution hi miphun dohthlennak aa thawknak ti khawh si. Ramchung ramleng in kan chuak, kan taangrual. Kan miphun temtuarnak a sau cang caah si. Cucaah a ngol kho ding kan si lo. Anmah ralhrang nih pen le uk ruangah laitlai nu le pa nunnak zeizat maw liam, an thilri phorhpiak duh lo ruangah minung zeizat dah tukhrem tuar, an uknak chiatkhaat ruangah nungna in chungkhar zeizat dah ai then cang, an uknak chiatkhaat ruangah zeitluk sifak le harsa dah kan si (vawlei cung ah sifaak bik ram ah kan i chuah), an uknak that lo ruangah mihawi phan lo in fimcawnnak ah zeitluk niam dah kan si? Nihin kan dirhmun bang cun pawcawm kawlhawlnak (tlanglo le leileh tuah) khawh zong si hlah, kan nun himnak kawl in tlik le zam kan hau. Fimcawnnak kong ti ah le kumpi kum 3 chung ti-awk ngacha cawnnak reprai a um kho ti lo. Kan fanu kan fapa tampi fimcawnnak baangbat in an um i cheukhat cu nungak tlangval kumkhua nih a phak hna tikah ai ngol thai ding dirhmun an si. Cheukhat hoi cu ram le miphun kilven ruah ah fim cawng lio mi mino tampi nunnak liam. Taksa in kan temtuarnak, thinlung in kan temtuarnak, cawnnak le hngalhtheihnak ah kan hnut le taamhal in a kan chiahnak hmanh hi kum zeizat remruam rau in dah kan remh khawh te hnga mu? Cucaah kan dohthlennak hi lungdongh in ngol awk a tha hrimhrim lo, kan thisen a luang mi, uhkanghnak kan ton mi le zawttlak kan ton mi vialte liamter sawh ding cu a si kho hrim lo, chuak-lak in dohthlen a phu hrim ko.


A poi tuk mi tu cu, Laimi hi thil i neek kan i fawih tuk. Lungdongh kan i fawih tuk pin ah “simh” kan hmang fawn. Tutan dohthlennak zong hi kan thawkka ah cun kan phul lulh cio, kan aukhuang cio i ramchung ramleng in kanmah le ti khawh tawk cio kan cawlcang. Sinain caan a hung kal, kum a hung liam i “kan i neek” manh hoi. Kan lung a dong i hriamtlai kan mino lila tampi tiang hnu an pil, hriam chiahtak in dohthlennak hnu kan chit. Micheu khat hmurka bang cun, vawlei cung ram ral-hriam tha bik 39th nak a si mi Kawl ralkap pei an si, kan tei kho hna lai lo an ti. Asi! An hriamnam a tha ko. Sinain lungdongh ding a si lo; zoh hmanh! 1961 ah miroling Pu Hrang Nawl dirh mi Chin Liberation Army (CLA) min in hriam rak tlaih lio ah kan unau Mizo miphun ralkap MNF he tangrual in U Ne Win thi le lalaang pawl an phomh hna i India ram ah Mizoram le Kawlram ah Chinland (Chin State) vialte an rak lak/uk khawh ko. Mahte khuakhan lairelnak ram, a luat mi ram ah an rak ser khawh ko kha mu! Tutan dohthlennak hi Pathian khuakhan le remruat ah ruat hna usih. Ralhrang rialdip uknak tang kan um caan a sau tuk cang caah, hi sal tlaihhrem uknak chungin chuah/luatter a kan duh caah kan temtuarnak a fah khunnak le kan thisen nih kan nu Chinram a kholhnak zong hi a si ti’n, Israel miphun Egypt sal taannak in an chuahnak tuanbia he zohkep usih law ruat ko usih. Annih (Israel) zong kha mihruhraang Egypt Siangpahrang Pharaoh kut chungin an luat lai ah ni dang an tuahtuan mi nakin an rethei deuh, harnak an iin mi a zualhma deuh, an temtuarnak ai chap, an mitthli a luang deuh, an thisen a luang deuh, sinain an ca ah luatnak ram chung luhpitu a rak si. Kannih zong kan ton mi harsatnak, sifahnak, zawttlaknak, temtuarnak le taamhalnak nih a luang cia thisen a kan philhter awk a si lo. Lungrual in, lungdong lo in kan doh ahcun kan tei hrim lai. A luang cia thisen cham khawh si ti hlah hmanh seh, kan temtuarnak le zawttlaknak vialte hi teinak nih a chuahpi mi tizu thlum nih a chilh dih te lai.

THE LAIRAM TIMES VOL 2 ISSUE 14-15

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *

Previous post Ngeih A Herh Mi Lungput by Zung Lian Hlawnching
Next post Laica Kan Rel Tikah Kan Lai Maw? Salai Van Biak Thang