Lairam Khualipi Ka Phan Ai : Salai KM Lawngsang

Myanmar ramchungah Chin miphun hna khualipi cu Hakha khua a si i Chin miphun telhin umnak cu Kalaymyo khua a si bantukin Mizoram chungah Lai miphun hna khualipi cu Lawngtlai khua a si ve.
“Welcome to Lairam”
Lai District chung van luh cu, hna a ngam. Thinlung a dai. Miphun ram phanh cu a sunglawi khun tuk. Kan za a longtuk. Lawngtlai phanh cu, Mizoram khua ka phanhmi vialte lakah ka hna a ngam cem. Kalaymyo le Hakha panh tluk in ka thinlung a dai. Cucu zeidang ruang a si hrimhrim lo; miphun khat kan si ruang ah a si ko. A taktak ahcun, a theih hmanh a kan thei lem lo nain, Burma in a rami Laimi paohpaoh cu kan hna a rak ngam taktak ko. Nulepa khua phak tluk ah ka rak ruah. Lawngtlai nih, Laimi sinak tanh hram an van thawk bakin, Kawlram Laimi he zong pehtlaihnak biatak tein an van i thawk, kum 1988 le kum 2021 in Laimi tampi ramkhel rian an tuan tikah, Lawngtlai cu an i dornak le thuhnak a rak si. Aizawl, Lunglei, Saiha le Mizoram ka dangdang i, Laimi a kan pawnchuah le tlaih lio zong ah, Lawngtlai cu Laimi a dirkamhtu an rak si.

LAIRAM KHUALIPI SINING : Lawngtlai pengkomh milu, (12, 9132) addhar uidai.gov. in Dec 2020 data) nih a langhter. Lawngtlai pengkomh (district) dihlak khua 158 a um tiah a langhter. Cun, block (4) in an ṭhen. No. (1), Bungtlang S block chung khua (30) ah Innchungkhar = 4033, No. (2), Chawngte block = khua (88) ah innchungkhar = 9894, No. (3), Lawngtlai block chungum Veng le Khua = 44 ah Innchungkhar = 9148, No. (4), Sangau block chung Khua 24 ah chungkhar = 3704, an si. Pengkomh chung Innchungkhar dihlak = 24776 an um. Theihternak (Myanmar ram ralzam hna milu le inndong he cu hi nak tam an si lai). (Theihternak-innchungkhar hi 2011 milu relnak chungin lak mi a si).


Lawngtlai Laimi nih an sining taktak cu nihin ni ah an hlam than cang. Tuanbia an hmuhchuah than cang. A ruang cu hlan ah, Mizoram hi district (3) ah an rak then i, Aizawl, Lunglei le Chhim Tuipui District ti an rak si.


Chhimtuipui District an headquarter cu Saiha a rak si i, subdivisional headquarter cu Lawngtlai le Chawngte an rak si. Chhimtuipui District cu khuate thanchonak blocks (4) ah an rak then i, an min hna cu Lawngtlai, Sangau, Tuipang le Chawngte an rak si. November 1998 ah Lawngtlai District zong an van ser than. A fawinak in Lawngtlai District hi Lai district ti zong ah an auh tawn.

LAI MIPHUN NIH LAICA, LAIHOLH AN HMANG MAW? Kum 2011 milu relnak le kum 2020 Addhar nih a langhter mi ah kum 2022 a phanh hin cun Lawngtlai pengkomh ah milu 140,000 hlei an phan lai tiah langhter a si. Ka cațial duhhnawh chan lei kal ko usih; Pengkomh block (4) chung ah Cawngte Block hi Cakma mi an tam cem. A pahnihnak Laimi, A pathumnak ah Mizo hna an si. A dang block (3) ah hin LAI miphun, Lai hrinsor lawngte khuasaknak ah block an si hna. Pengkomh chung Lai miphun(Laiholh le Laica a hmang ding dihlak ah milu (100,000) hlei le innchungkhar in cun 16000 an phan lai. Hi hlei an cuang kho rih men. Tahchunhnak pakhat langhter ka duh. Lawngtlai pengkomh ah The Lairam Times cu 2022 ah zarhkhat dan chuahmi cu Lawngtlai pengkomh mi hna caah Laiholh le ca tein thawngzamhnak a tuah.


Mizapi 100,000 le innchungkhar 16,000 chung ah Lairam Times hi zarhkhat ah 300 an print mi chungin 300 hi mizapi nih an caw, an rel dih tawn lai lo theih a si. A ruang tampi chim ding a hei um ko hnga. Sihmanhsehlaw ca a relmi Innchungkhar tuak tik ah zatuak 1.8% mitlawn te nih Laica uar duhnak le Lai miphun an tanh caah ca an rel cu hmunh khawh a si. Upatnak ka pek hna. Zatuak 98.2% nih a man Rs 100 a simi Lairam Times hmanh kan rello ahcun hmundang in chuahmi Laica kan caw lo, kan relbak lo ti cu a fiang ko.Tangka ngeihlo ruangah ca an cawk khawh lo ahcun Mahle Khrihfabu cio tel nih cawkbak ding a si. Lai nunphung holh le ca le phunglam hna an thei ti lo. Phuntlau an sitik ah miphun dang nunphung nih a dolh ruangah biaknak tiang aa khat kho ti lo.Kawl miphun lak khuasa mi kan si hna tik ah sianginn ah mah le holh le ca cawnnak a um lo. Miphunkip cawhmeh in umti tik ah, mitam deuhmi nunphung le sining nih, mitlawmtuai deuhmi sining a khuhnenh i, miphun hme pawl sining a lo thluahmah. Hihi miphun lohtlaunak hrampi a si. Kum
2021 milu relnak ah Mizoram chung Laiholh thiam mi hi 2.80%, Lairam chungah Laiholh hmang mi 20%, Laiholh thiam mi 40%, Laiholh a hngal mi 60%( Rbt. C. Lalhlupui-LIKBKHP Goldden Jubilee) hmunh khawh a si. A cunglei ah ka langhter cia bantukin zeiruang dah Lai District pi ah Lai miphun dirhmun hi a tumchuk lei a pamh hnga? Lai miphun kan sinak Lai Identity kan thlau thluahmah ti hi a fiang ko.

PATHIAN PEKMI RAM LE NUNPHUNG ZAHPI HLAH “Kan Biak kan Pathian nih mihmai ah a ka zah pimi hna cu ka zah pi ve hna lai a ti” bantukin kan ram le kan nunphung hi kan Pathian pekmi rosung a si caah kan vawlei caan dongh hlan tiang vawlei a hmunh chung paoh kan dirpi kan zohkhenh ding hi Lairam chung ummi hna hi Pathian nih ṭuanvo an kan pek.


Lai district ummi Lai miphun hna hi, mi tampi nih Mizo ah an rak ruah sual hna. A ruang cu an min ah Mizo min a si. An thilri ah Mizo thilri a si. An holh, ca, hla, bia, Baibal le hla cauk ah Mizo lawngte a si dih. A umnak ram Mizoram a si. An eidin, uarmi thilri, eidin, tirawl le cawlcangh ning vialte Mizo sining dih a si. Cu vialte a ruang cu, chan tam ngai Laiholh le ca an thlau caah a si. An sining kha a zeizong tein Mizo sining a si ko. Mizo sining nih a dolh dih hna. Lawngtlai Peng um Laimi cu an tlaunak kum tamtuk a si cang caah, Lai an sinak taktak hlam ding cu a fawi lo. Chan tam nawn rauh ding a si. An tlau ning a rak fak ngai cang.


Lawngtlai Laimi hi Mizo he an i dannak pakhat te lawng a um. Cucu “Phun min” ah a si. Cinzah, Zathang, Fambawl tiin, Laiphun lawngte an si. Cucu Mizo he an i dannak bik a si. Cu dah ti lo cu, zeihmanh Mizo he dannak an ngei lo. Phun i dannak cu, a leng in theih khawhmi a si lo i, an tuanbia le sining hlat lawng ah theih khawhmi thil a si caah, a leng zohnak ahcun Mizo le Lai cu thleidan khawh ding hrimhrim an si lo.

LAI IDENTITY AA TLAIHMI LIKBK: Lairam Isua Krista Baptist Kohhran( LIKBK) hi Mizoram chim lei um mi, Bu pahnih komh, Isua Krista Bu, Headquarters, Bualpui Ng le Lairam Baptist Bu Headquarters, Lawngtlai hna fonh in dirhmi bu a si. Isua Krista Bu hi kum 1970 ah Bualpui Ng hmun ah an dirh. Cun, Lairam Baptist Bu hi 1982 kum Lawngtlai ah(“Pawiram Baptist Bu”) a hnuah Lairam Baptist Bu tiin min thlen a si. Hi Khrihfabu pahnih hna nih Laimi phun sinak Identity dirpi ding in tiah kum 1999 November 27 ni ah Khrihfabu khat ah fonh ding in hnatlaknak an ngeih hnu in “ Lairam Isua Krista Baptist Kohhran” cu an dirh. A bikin Lai Autonomous District Council ramchung ummi hna Lai miphun nih Pathian nih an kan pek mi Lairam ah nunphung(Holh, Hla, Ca,) Lai miphun sinak(Identity) dirpi ding in dirh mi a si tiah kan ti khawh tiin LIKBK Headquarter ah ka va len hna tik ah Rev. Dr. L.H Lalpekhlua(AGS) nih a chim. Cucaah biaknak le politics hi voi tampi cu vawlei cung taktak ahcun an kalti peng i ṭhen khawh taktak an rak si lo. An i tlai i, an i cawh lengmang. Cucu Mizoram ah fiang tuk in hmuh khawh a si. Zeicatiah ram, miphun, biaknak, nunphung le politics cu, ṭhenrawi khawh an si lo. Israel miphun tuanbia ah an Pathian, an ram, an miphun, an politics, an chawlehnak le raltuknak tiang in thenrawi khawh a si lo bantuk a si. Lawngtlai Laimi zong Israel bantukin ram le miphun an daw. Upat awk an tlak.
2022 kum ah LIKBK chungah Khrihfa bu biakinn dihlak 118, Innchungkhar 7,084, Member milu 36,049, Pastor Bial 23, Minister/pastor 47, Probationary pastor 5 hna an si.

YOUNG LAI ASSOCIATION : Kum 2021 Myanmar ram Min Aung Hliang- ralhrang rual hna nih hramhram in Mizapi uknak a lak hnu ah Myanmar lei a bik in Chin(Lai) miphun hna hi Mizoram lei ah milu 40,000 hlei cu thinphannak tampi he ralzaam in Mizoram ah kan ra hna. Cu chungin Lawngtlai( Lai District) chung kan hun luh cu, kan inn le lo kan phanhṭhan bantukin kan hna a ngam. Catial tu zong Lawngtlai um, Young Lai Association (YLA) upa Hna he tonnak ah an chimmi an lungput cu Harnak a tongmi Lai Miphun Hna cu:

  1. Kan harnak ah an har ve lai.
  2. Kan ei mi an ei ve lai.
  3. Inn kan ngeih ahcun an um ve lai.
    A kan dirkamh tu kan harnak a kan bawmtu YLA caah thlacam piak cio Hna usih.( Mizoram ram cozah, a dangdang NGO cung le Biaknak vial te cung ah lunglawmhnak chim cawk lo ka ngei.)

CAȚIALTU LE LAI IDENTITY : Catialtu hi Myamar ram, Kalaymyo chuak ka si. Kalaymyo hi a hlan kan pu/pa hna Chinram lei an rak kai hlan( A.D 700-A.D 1300) kum (600) hrawng an rak umnak hmun a rak si. Kalaymyo cu Chin (Lai) miphun nih tlangcung an rak kai tak caah Kawl miphun nih khua an hngah. Kawl miphun an karh I kawl nunphung(Identity) sinak a thangcho. A.D1900 hrawng in Chin(Lai) Miphun hi buaktlak in Kalaymyo peng kan rak kir ṭhan tik ah ka chim peng mi cu, mipem kan si lo kan khua ah kan kir ṭhan mi a si tiah ka chim peng. Kalaymyo kan um tik ah Kawl nunphung nih an kan tei tuk ve. Catialtu ka pa hi A tlanval no ka te in Kalaymyo ah cozah rian a tuan tik ah Kawl khua te deuh duty in a um. Cucaah kei zong Kawl khua te chuak ka si I ka min zong Kawl min an rak pek. Kawl miphun lak ah khuasa mi kan si caah khrihfa biakinn a um lo, Buddhist biaknak lawng a rak um I Buddhist pawl an tuah ning in ka ngakchia lio ah ka rak tuah tawn ve. Sihmanhsehlaw kum (4) hrawng ka si hnu in Khuapi chung ka vun I ṭhial than hnu in Kalaymyo khualai Lai miphun mi tlawn te nih Khrihfa biakinn cu an rak dirh. Cu hnu cun, Biakinn ah Laica kan cawng. Sunday School ah Lai bia le hla lawng te kan cawn. Lai Baibal ca kan rel. Kan ule deuh hna cu pumh tik caan ah Solo le Group song ah Lai hla an rak sa kho lo. Kawlholh in Pathian hla sak deuh an rak si. Keimah zong kum (18) ka si hlan chung cu Laihla nak in Kawlhla( love song, Pathian) sak ka duh deuh ve. A hnu ahcun Biaknak lei hruainak in Mino Conference, Sunday School le Khawmpi, le cozah lei tuahmi puai paoh ah Lai nunphung langhter le cawisan ding hi kan rian a si.
“Vawlei Dolh Ruangah Miphun A Tlau Lo, Midang Nih Dolh Ruang Ah Miphun A Tlau”
Innchungkhar Kip Ah Lai Holh In Holh Timi Ca Tar (A Herh)
Laiholh in kanholh lai, Laica kan cawng lai, Lai nunphung in kan kal lai ti duh ruangah a si i, fiang deuh in chim ahcun, Laicu Chakma kan si lo caah, Lai cu Lusei kan si lo caah, Chakma nih Chakma holh, holh ko hna seh, Chakma nih Chakma Culture tuah ko hna seh, Lusei nih Lusei holh holh ko hna seh, Lusei nih Lusei thuam i thuam ko hna seh, kanmah Laimi cu Lai sinak, kilkamh zohkhenh tharchuah, nunter dingah Lai cu Chakma kan si lo, Lai cu Lusei kan si lo. A donghnak chim ka duh mi cu, Kan nunphung dirhkamh ding ah hin tuanvo a ngei tu bik cu innchungkhar nulepa rian a si. Innchungkhar kip ah Laiholh hman a hau. A bikin LIKBK Khrihfa bukip ah Laiholh, Laica, Laihla Laithuam culture a ṭhanchonak ding ah Sunday school in Youth (Mino) Laihla saknak(MTV) tapphel chuah khawhnak caah awareness ngei kho ding ah Biaknak lei nih Budge) tuah piak a herh. Cun, LIKBK le LADC office ah Laiholh hman a herh. LADC chung um sianginn vialte ah Laica cawnnak curriculum (Textbook) tam pi a chuah khawh le Laica cachimtu saya(teacher) tam deuh in rian pek an hau. Cun, NGO kip vialte hna lak ah,

  1. Lai Women Association
    2.Central Young Lai Association
  2. Lai Student Association kip chungṭuan tu hna nih raltha le biatak in Lai nunphung an dirhkamh ahcun a rau ti lai lo, Lairam ah Lai rim, Lai muisan a cuang hrim ko lai. “Pathian nih kan Lairam Khualipi thluachuah pe chim ko seh”.

THE LAIRAM TIMES VOL 1 ISSUE 21

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *

Previous post CHIN MIPHUN LAMTHLUAN : Salai C. Twintwin
Next post Mah Hngallo_ Salai Za Uk Ling (Deputy Exec Director of Chin Human Rights Organization)