Caholh Le Nunphung – Salai Van Biak Thang

CAHOLH LE NUNPHUNG

Salai Van Biak Thang
Project Manager (Twe Let)
Chin Human Rights Organization

Caholh le nunphung kong hi a kau ngai. Chan nih a kalpimi zong a si. Chan khat hnu chan khat aa thlengmi zong a si fawn. Caholh le nunphung cu aa pehtlaihnak a tam ngai. Caholh le nunphung cu miphun he aa sengmi a si. Cu vialte cu kan ban kho lai lo. Nain, bi nawn tein le tawi-fiang deuh in zoh khawh kan i zuam hna lai.

Caholh biafang zohnak: Caholh timi biafang hi Mirang nih literature an timi khi kan sawhter duhmi a si. Latin biafang ‘litteratura’ asiloah ‘littera’ in a rami a si i a sullam cu ‘ca’ asiloah ‘kuttial ca’(letter or handwriting) tinak a si. Meriam-Webster dictionary nih cun ‘writing, grammar, learning’ ti zong a si, a ti. Sullam dangdang kan zoh tikah a sawh duhmi cu ‘tialmi ca’ kha a si. A cheu nihcun bia in phuanmi konglam zong aa tel an ti. Mi tampi nihcun kan sining le kan tonmi kong kha tha tein tialmi a si i thil hlathlainak (scientific/technical) ca tialmi phun cu a si hnga lo, an ti.

Kawl nih sape an timi khi kan sawhter duhmi a si. Kawl nih theihhngalhnak ca (tuhtah sape) le thinlung hnin ca (yahtah sape) tiah an then i theihhngalhnak ca chungahhin thinlung hnin ca zong aa tel bantukin thinlung hnin ca chungahhin theihhngalhnak ca zong aa tel tiah caholh lei mifim pawl nih an ti. Kan unau Falam nih ‘Calai’ an ti i Tedim nih ‘Lailam’ an ti. Tedim holh in ‘Lai’ cu ‘Ca’ tinak a si i ‘Lam’ cu ‘he aa pehtlaimi’ tinak a si.

Caholh muru: A tuanbia le thil sining zoh tikah nunphung le phungphai he aa pehtlaimi sullam a keng. Minung kan sining le kan pawngkam thil sining a chimmi kha tam bik nih an sawhter. Tahchunhnak, biazai, hlabia, lenhloi le darama ti bantuk kha caholh chungah an luhter deuh hna. Zeiset hi dah caholh timi chungah a lut i zeideuh hi dah a lut lo ti hi tuchun tiang i el lenmi a si. Nain, an i el deuh paoh ah an kirnak cu a hrihhram a rak dirhmun le tha tein tlem, rual i tianmi catial le thil sining a kokek a langhter tawnmi ca kha a si tawn. A muru pakhat an langhter ngaimi cu: tialca a si i zung hriam a ngei i a haar i saupi a nguhmi (creative or artistic merit or lasting value) kha an chim duhmi a si.

Nunphung biafang zohnak: Nunphung kan timi cu Mirang nih ‘culture’ an timi khi sawh duhmi a si. Culture kan timi biafang cu Latin biafang ‘colere’ in a rami a si i ‘vawlei cawhvuat i corhter, thanter’ tinak a si. Sullam dang an fianternak ahcun ‘hmunkhuar, zohkhenh, cawhvuat’ ti bantuk kha a si. “Biafang hrihhram zoh tikah thannak sullam he aa pehtlaimi lawngte an si,” tiah De Rossi nih a ti. Phundang in kan chim ahcun kan thutdirnak, hmun kan khuarnak, khua le ram kan tlaknak hmun kha kan dawt, kan zohkhenh, kan humhimter i kan thanter tinak lei khi a sawh duhmi a rak si.

Kan unau Tedim nih ‘Ngeina’ an ti. Falam nih ‘nunphung’ an ti ve ko. Laiholh in ‘nunphung’ kan timi nihhin a fianter ngai cia cang ko. Nunnak he aa pehtlaimi thil vialte a si nain cucu ‘a dun le a dan, a phungphai’ tekha a sawh duhmi a si. Laimi kan si ahcun ‘Lai nunphung’ kha a si ko; Mirang an si ahcun ‘Mirang nunphung’ kha a si ko hnga i Minak an si ahcun ‘Minak nunphung’ kha a si ko hnga.

Tuanbia muru: Nunphung kan timi cu minung kan zatlang nun chungah aa telmi kan ziaza le kan zulhmi kong kha a si. Cun, kan theihhngalhmi, kan zumhmi, kan zung, phunglam le kan tuah tawnmi kong a langhtertu kha a si. Kan holh, kan biaknak, kan eidin, kan ringawn le kan zung pawl vialte kha a huap dih ko tiah sullam dangin an fianhtermi zong a um.

Lai caholh le nunphung cuanh duaknak: Laica kan ngeihnak hi kum 100 fai a si. Holh zong a rum ngaimi kan si. Nain, khawmhsuatmi le tawlrelmi a tlawm. Chan chia cungah sau tuk kan rak um caah kan tial cia le kan khawmh cia zong a vaivuanmi a tam ngai. Ca chuahnak nawl le ca namnak nawl zong kan rak ngei lo i kan ca dirhmun a rak der ngaingai. Cu kan ca nihcun kan nunphung le kan sining vialte kha a rak kenkawi dingmi a si nain atu ahcun a vaivuanmi le a tlawttlaumi a tam lengluang ko. A bikin, tuchan mino nih hlanlio cabia le holhthuk le hla le tuanbia tehna kan thei kho ti lo – rel awk zong a tam lo. Cucu zeitindah kan tuah kun hnga?

Caholh le nunphung pehtlaihnak: Kan umnak khua le hmunhma ah khua kan sa. Cuka khua le ram sining ahcun kan nung. Cu nunnak nih a zulhmi le a hmuhtonmi vialte cu kan i nunpi. Cu kan nunnak le nunning cun khua kan ruat, bia kan chim i kan cawlcang. Cu chung cun thil kan hmuhning a dun le a dan kha ca ah kan tial, hla ah kan sak i tuanbia ah kan ser. Cu vialte cu nunphung chungin a chuak i cu kan hmuhning, kan intuarning le kan sining kha ‘ca’ in kan langhter. Cucu, caholh le nunphung aa senghnak zawnte a si. Pumpak in, sang le zawl in, khua le ram in tiin a konglam le a sining kha a phunphun kan tial i kan langhtermi a si. Cu vialte a huap in kan sining le kan nunning a langhtertu a muru pakhat cu caholh kan timi cu a si.

Caholh le nunphung dirhmun le thanchonak:

Laimi bantuk kokek miphun hna i an sining hi a dang miphun he aa khat lo; kan umnak fing le tlang le thil sining hi kanmah miphun nih kan i nunpi i cucu kan nunphung ah a tla i cucu ca in kan langhter. Cucu kan miphun caholh a si caah kan miphun hmelchunh pakhat ah a cang. Cu hmelchunhnak cu a hmunh i a thannak dingah cu hmelchunhnak a ngeitu Laimi cungah rian a um. A himnak, a tlaunak, a thatnak le a chiatnak vialte cu a hmangmi le a nunpitu miphun cungah aa ngat.

Kan miphun hi minung tlawmte kan si caah kan caholh zong minung tlawmte nih tial le rel a si. Cucu kanmah nih kan kilven i kan dirpi lo ahcun a lotlau khomi a si. Atu kan chan sining zoh tikah maivan (internet/digital) chan ah kan um. Maivan cungin kan rel khawhmi hi miphun dang holh a tam deuh; a tling deuh i kan herhmi kha miphun dang holh kan hmuh khawh deuh. Cu tikah kan ca kan relnak a zawn a tlawm. Hihi tihnunnak pakhat a si.

Biafunnak: Ca ngeih lei in kum 100 fai kan kal cang nain kum tam deuh cu ca chuahnak nawl le ca tialnak nawl tha tein kan rak ngei lo. Phih-khammi chungah kan um. Cu tikah kan nunphung, kan bia le kan hla, kan sining a langhtertu tialca, tuanbia le kan phungthluk vialte hna hi tleicia pipu hna nih tampi an i liampi cang. Tuchan mino hna nih kan holhthuk le kan biathuk kan thei ti lo. Rel awk a um lo. Kan i nunpi fawn ti lo. Maivan chan nih a kan phak fawn. Cu vialte cu kan dirhmun a si tikah zeitindah kan umkal lai i kan miphun hmelchunh a simi kan caholh, kan nunphung hi zeitindah kan humhim lai i kan thanchoter lai timi hi ruah lo awk a tha lo.

Ruah ding le biahalnak: Tuchun kan dirhmun in kan caholh le kan nunphung hi an him maw?
An him lo ahcun zeiruang bik ah an him hnga lo? Cucu zeitindah kan humhimter lai?
Chan tiluanning in aa thleng pengmi chungah kan nun i kan umkal cio. Kan caholh le kan nunphung hi aa thleng rih lai. Tuhnu chankhat chanhnih ahhin zeitindah i thleng ve seh, i sersiam ve seh tiah saduh na thah?

THE LAIRAM TIMES VOL 1 ISSUE 10