Khualhring Mar Le Lai Ral
Khualhring Mar Le Lai Ral
Mar (Mizo) pawl cu Laimi pawl Kaleymyo i tlangcung ah an kai lio a hmasa deuh ah a kai vemi an si i, Seipi/ Kawlni hmun ah an phan. Cuka cun nitlaklei ah duhsah tein an hung karh lengmang i Falam peng nitlaklei le Thantlang peng chaklei Khualhring tlang le Vanzang Pautu hrawngah tampi an um. Cuticun kum AD 1700 tiang hrawng hi cuka hrawng ahcun an um i, atu tiang an nehnang tampi a um rih.
Vanzang khua ah an bawi chan nga tiang hngalh an si. A hmasabik an bawi hngalh khawhmi cu Sai Thang a si. Sai Thang nih Hrang Bur a hrin i, Hrang Bur nih Hau Cem a hrin. Hau Cem nih Dar Sel le Cong Khar a hrin hna. Hrang Bur cu a thi i an khuataw ah a lung an donh i, cu a lungdonh cu nihin tiang in a um rih. Asinain a lungdonh cu Thlantlang Lian Dun nih a khuaiter hna caah a canceo tiang lawng a dir. Cu lungdonh in a thomi tivate pakhat cu Hrang Bur lungdonh in a thomi a si caah “Hrangburva” an ti i, nihin tiang cuticun an kawh thai.
Lairam ah saupi an um cang caah an thawng ngaingai ve cang i an pawngkam mi hna he an i do lengmang. Hau Cem hi an bawi mitthawng bik a rak si i, a rang chaihnak hmanh ah lamkaupi in a dang tein an cawhpiak i, nihin tiang “Hau Cem rang chaihnak lam” tiah an ti i a um rih.
Hau Cem cu Thlantlang khua i Van Hnin he an chan aa khatmi an si. Hau Cem nih Thlantlang bawi fanu a tthit caah an Darhuai le Zilpici neel kha a nupi man ah a rak manh hna. Cucaah cun Mar le Lai an i tuk ruang i Mar an zaam hnu ah Vanzang tlang cu Zahngo ram ah a cannak khi a si. Van Hnin hlan ah Vanzang Hau Cem cu a thi i, Hau Cem cu a fapa Dar Sel nih a chawn. Dar Sel zong cu tuan ah a thih caah a nau Cong Khar nih a chawn i, Cong Khar chan ah Khualhring Mar le Lai an i doh hi a si i, Cong Khar chan in Mar cu an ttio i, Tio thlangah an zaam. Cucaah Vanzang tlang cu Thlantlang Zahngo nih an conak khi a si.
Vanzang Mar an thlan zong tampi a um i, an bawi Hau Cem te chungkhar thlan cu Hauka ah atu tiang a um rih. Khuaruahhar ngai a si nak cu a thlankhar lung kha a nganpi a si i, zeitindah an put khawh hnga ti hi a si. A sau pe 8, a kauh pe 6, a chah pe 3 leng a si i minung nih put khawh awk ding a si lo. Cu tluk lung ngan pi cu a khar ah an khar. Atu Vanzang nih hin cu thlan a thlanglei kamte cun lam an cawh i a thlanker cu an pemh. A thlanker sirlei vialte zoh tikah ttha tein lung rualmi a si caah cu tia lungpi cu a cawi in cawi hna sehlaw a dawh. Hi lio minung hi an rak tthawng hringhran ko rua. Cu thlan chung ahcun minung pathum pheiruh an chuah i, an pheiruh hi ban cancan an si. A ngan zong an rak ngan hringhran ko rua.
Mar cu, cuti an rak tthawn le an rak lianh ve caah cun an pawngkam mi he cun an rak i do lengmang i Vanzang tlang he Khualhring tlang he Laimi cu an rak pamh (an thah) ngaingai hna. Khualhring tlang Laimi hna cu an pamh tuk cang hna caah cun an celh ti lo i, Thlanltlang Van Hnin zong nih cun a dohpi ve tawn hna i Thlantlang an ralbawi tthawng bik Khuang Thlur zong Mar nih an rak thah. Khuang Thlur cu mi ralttha le mitthawng ngai a si ve. Asinain Mar ral cu an tthawn ve caah Khuang Thlur cu an thah i, an lungfah in Thlantlang hauka ah an vui. Khuang Thlur cu an mizapi nih an lung a fah tuk caah a si lai, an vui nak in ni sarih ah a thlan kamin bungkung a kho. Cu bungkung cu “Khuang Thlur thlan bung” tiah an ti i nihin tiang Thlantlang khuahlun hauka ah a um rih.Mar nih an pamh tuk cang hna caah cun Laimi cu an thin a hung tuk cang i a thio in kan thio hna ah a tha lai tiah an ruah. Asinain anmah lawng nih zeitin an ti khawh hna lo caah Van Hnin nih Halkha khua i Nguntual chung Pu Lian Dun a hung i sawm. Lian Dun nih amah lawng cun a ngamh ve lo caah Kawl ah a kal i Htilin Sawbua Mya San a vu i sawm ve. Mya San le Lian Dun nih Khuang Thlur phu an kan hlam piak kho lai tiah an zumh caah Khuang Thlur cu nu nih hitihin hla an phuah:
“Ngun Chin a pom Dang Lian le maw Than Hrawt nih,
Kawlrang an ruai lio khua nih bawm nih seh” an rak ti. (Dang Lian cu Lian Dun, Than Hrawt ti cu Van Hnin ti a si.)
Htilin khuami hi Yaw miphun an si i Laimi phun an rak si ve caah bawmh duhnak lungthin an rak ngei ve. Cucaah Sakta zong nih Halkha an tuk lioah Yaw bawipa cu an rak i ruaih ve cang. (Yaw miphun hi Laimi Kalemyo i an rak um lioah hmunkhatte ah a ummi an rak si. Asinain Laimi tlangcung i an kai tikah annih cun tlangcung ah kal ve loin Letsa tiva dong leiah an zawh i Kawl le Lai ramri (Yawram) ah an um caah Kawlmi bantukin an um cang.) Htilin khua mi Sawbua Mya San cu a ralkap 200 le meithal le dar miakpi 2 he an ra i, Lian Dun le a ralkap cu an hun sawm pah hna. Thlantlang ahcun an ra i, Van Hnin le a ralkap nih cun lam an hruai hna i Lungzarh khua cun Khualhring Mar cu an hun nam colh hna. Hlan ahcun ral an i tuk tikah hmunrawn lai ah hmaitonh tein fei le nam, phaw le dar he rak i tuk a si caah Mar pawl nih cun cu bantukin an vun fuh ve hna. Mya San le a ralkap hna nih cun meithal an ngeih caah a langin an hun kah hna. Mar pawl nih cun meithal cu an hmuh bal lo caah ruah awk an hngal lo i an hun naih chin lengmang hna. Cu tikah Kawl ralkap nih cun naih tein an kah hna tikah Mar ralkap cu an i let(an thi dih). Mar cu an khuaruah a har i, “Zeidah a si hnga? ‘Phung’ an ti paoh ah kan thi lengmang,” tiah an ti i, tei khawh ding an si lo tiah an zaam. Mya San le a ralkap nih cun an hun nam chin lengmang hna i chunchun zanzan in khua khat hnu khua khat in an laak hna. “Phung” a ti paoh ah an thih lengmang caah an ttih tuk i Mar pawl vialte cu an thliri hmanh hlam manh loin Tio thlanglei ah an zaam dih. Nu he pa he an dihlak in Tio thlanglei ahcun an zaam dih.
Mya San le a ralkap nih cun Mar cu tampi an thah hna. An ralkap thawng bik Lalmising le Chunteilo zong Goliath bantukin an rak i bochanmi cu tan ahcun an paam ve (an thi). Cuticun Tlangkhua le Zongte tlang vialte an laak dih i Mar vialte cu pakhat hmanh taang loin Tio thlangah cun an zaam dih. Khualhring tlang Mar vialte cu zaam dih hmanh hna sehlaw Vanzang tlang Mar pawl cu an taang rih. Asinain Khualhring tlang Mar thawng an theih tikah cun an thin a phang, an li a leng i um peng awkah an hna a ngam ti lo. Cu tik ahcun Thlantlang nih an hun chim tthan ve hna tik ahcun fawi tein an tei hna i Vanzang tlang Mar vialte zong cu Tio thlang ahcun an zaam dih ve. Cuticun Lairam i a ummi Mar vialte cu an zaam dih i, Khualhring tlang, Vanzang tlang le Zahnak tlang vialte cu caan saupi ram lawng in an um. Thlantlang khua i Cinzah le Hlawnching ram an i cuh i mithmuh lo vialte cu Zahnak ram a si ruang ah Vanzang tlang le Zahnak tlang vialte Cinzah ram a si nain Mar vialte an zaam dih caah sau nawn cu minung um loin ram lawng in an rak um dih. Hi lioah hin Halkha peng le Thlantlang peng i a lawngmi ram kha Sangpi le Sangte pawl ram an rak i cheu. Sangte bawi That Cin fale nih Aibur, Bual, Dongva le khua dang khuate hna zong an co. Lian Nawn fale zong nih Sangpi hnatlaknak thawng in ram an co ve. Cu bantukin Tlangkhua le Lungzarh zong cu Darkhuah chung pawl nih cun ram an rak co ve. Sihmanhsehlaw, Nguntual chung ram cu Zathang ram dang nih ram an co bantukin ram tam an ngei lo. Falai an si caah Halkha peng ram chung zong ah ram ngeihmi zeihmanh an ngei lo. Peh than ding
