Cabia / Hmuhning

LAI MIPHUN PHUNGLAM(LAI CUSTOMARY LAW & PRACTICES)

Robert Cinzah

LAI MIPHUN PHUNGLAM
(LAI CUSTOMARY LAW & PRACTICES)

BIACAH

Law & Judicial Department ka zohkhenh lio i hi cauk Lai Miphun Phunglam (Lai Customary Law & Practices) 2020 tuahser a hong simi hi mi vanțha bik ah kai ruat. Hi cauk sunglawi hi kan Lairam le miphun hrang ah roling a si lai tiah ka zumh fawn. Cun hi cauk nih hin Lairam mizapi hrangah țhathnemnak le santlaihnak a ngeih khawh naklai saduhthahnak nganpi ka ngei.

Sd/- L. Daniel
Executive Member
i/c Law & Judicial Department
Lai Autonomous District Council
Lawngtlai

BIAHMAITHI

Pawi-Lakher Region Miphun Phunglam hi District Council ah i hngatchan cem mi le hman lio mi a si nain a tlamtlin lo ruangah tuahțhat a herh ngaingai. Pu F. Manghnun, CEM a si lioah khan Art & Culture Department a zohkhenhchih i Pu H. Lalruatkima, Art & Culture Officer, cu Lai Miphun Phunglam tuah ding le a herh ning in Drafting Committee zong tuah dingin a rak fial. Mah bia cu pehzul in Drafting Committee zong dirh i rianțuan colh a hong si. Rian lim a si hlanah Executive Member i/c Art & Culture kha an rak i thlak i Pu Samuel Cinzah nih Art & Culture Department a zohkhenh hnuah rian cu țuan lengmang a si i atu ah cun lim a hong si.

Asinain, hi Phunglam hi hman a si hlanah an caan a dongțhan. Pu B. Thanchung nih a hun chan hnuah Phunglam tuah cia mi kha Drafting Committee nih țha tein a zohțhan. Hman khawh ding in pehzulh a si hlanah caan sau nawn a liam țhan. Kum 2020 ah khan hi
Phunglam hi hmuh țhan a si i Law & Judicial Department zohkhenhtu hnatlaknak in remh țhan a herh deuhin hngalhmi remh a si i Pu T. Zakung, CEM, hruainak tangah Executive Committee nih cun a cohlan (approved). Law & Judicial Department zohkhenhtu, Pu L. Daniel nih rian cu von pehzulh țhan i Pu V. Zirsanga, CEM, hruainak tangah Lai Miphun Phunglam 2020 cu November 1, 2021 ah khan hman khawh dingin nawlbia chuah a si. Hi Phunglam hi hman khawh a sinak dingin caan saupi tawlrel a si. Holh pathum in
țial a herh caah hi kong i a kan bawmtu Pu N. Fambawl, LADC Officer aa din cangmi le Pu
Zirliantluanga Tințhe, Revenue Officer, Bualpui (NG) le Pu LH. Ramdingliana, Assistant Art & Culture Officer le Pu ST. Ramhmachhuanmawia, LADC Legal Adviser, hna cungah lunglawmhnak bia ka chim. Cun, hi Lai Miphun Phunglam 2020 hman khawh dingin a tlamtlintertu hna le lungthin ruahnak le thazaang a chuahtu ka țuanpi hawile, Law & Judicial Department Officer le Staff vialte hna sinah lunglawmhnak bia ka chim fawn. Hi Lai Miphun Phunglam 2020 hi saduhthah bantukin a tlam a tling lai lo ti zong ka hngalh, asinain kan herh tuk cang ruangah hitihin khawmh le chuah a hong si. A baumi le remhțhan a herhmi a um ahcun mithiam le a hngalmi hna nih von pehzulh awkah upatnak he an kut cungah kan chiah. Kan ram ah hin biacaihnak dik le hman a um khawh nakhnga hi Lai Miphun Phunglam 2020 hi sullam ngei tein hmang cio hna usih.

Sd/- H. Lalruatkima
President & Recorder
Lai Autonomous District Council
Lawngtlai

LAI MIPHUN PHUNGLAM
(LAI CUSTOMARY LAW & PRACTICES)

BIAHMAITHI

Pawi-Lakher Region Miphun Phunglam cu 1959 ah tuah a si nain a tlam a tlin lo deuh ruang le, kum 1972 i Pawi-Lakher Regional Council cu Autonomous District Council pathum i cheu a si ruangah, Pawi-Lakher Region Miphun Phunglam cu tuah that a herh. Cucaahcun, Lai Miphun Phunglam (Lai Customary Law & Practices) 2020 cu tuahser a si. Hi Lai Miphun Phunglam 2020 hin Pawi-Lakher Region Miphun Phunglam 1959 cu thlenthlak a si i Pawi District Council (Administration of Justice) Rules 1974 he hmanti ding a si.

DAL – I
HERH HMASA

  1. A Min, A Huap le Hman Caan
    i) A Min: Hi phunglam hi Lai Miphun Phunglam (Lai Customary Law & Practices)
    2020, ti a si lai.
    ii) A Huap: Lai Autonomous District Council ramchung i biacaihnak Village Council Court, Intermediate District Council Court le Lai District Council Court biacaihnak ah hman ding a si. Hi nih hin Lairam chung i Lai hrinsor phunglam dang deuh a ngei mi hna zong a huap dih lai.
    iii) Hman Caan: Lai Autonomous District Council Executive Committee nih hman khawh a si a ti i a hnatlak tikah hman a si lai.

DAL – II
FIANTERNAK

  1. Biafang tlamtlinnak ding ah a herh theng lo ahcun hi phunglam ah hin:-
    i) Phunglam: Kan pupa chan in Lai miphun nih khuakhan lairelnak ca i kan zulhmi phung le lam chimnak a si lai.
    ii) Village Council Court: The Lai Autonomous District (Village Councils) Act, 2010 nih Act 21(1) tangah a sermi khuatlang lairelnak le biacaihnak Village Council Court.
    iii) Intermediate District Council Court: Lai Autonomous District Council nih Village Council Court nak sang biacaihnak zung, Sixth Schedule to The Constitution of India Para 4 hmang in a sermi.
    iv) District Council Court: Lai Autonmous District Council nih Sixth Schedule to The Constitution of India Para 4 hmang in a sermi biacaihnak zung sang bik.
    v) Executive Committee: Lai Autonomous District Council nih LADC (CCB) Rules 2010 Rule 21(1) hmang in a tuahmi khuakhan lairelnak Executive Committee. vi) Lainawn: Mah minung hawi va thah. vii) Tlaihhrem: Tharum thawh in nu a duh lo bu i sualnak tuahpi le ihpi tinak a si.
    viii) Phunhrawm: Mi pakhatkhat nih zeiruang paoh ah midang phun i aa leh ahcun phunhrawm ti a si. ix) La: Vok le a nakin a ngan deuhmi ranzuat sa\il, fa a ngei rih lomi le a no deuh mi chimnak a si.
    x) Salam: Pakhat le pakhat kar i buaibainak a chuah tik le taza an i cuai tikah a palhmi dan an tatnak a si.
    xi) Sakhua: Mi nih sa a kah tikah maw ran a thah tikah kawi sa, pu sa, nifar sa le a dangdang a pek mi hi sakhua ti a si.
    xii) Sathiluanh: Buaibainak maw thil dang harsatnak ton ruang i remhfelnak ca ranzuat sa\il an tukthahmi chimnak; vok sum thum nak hme lo a si ding a si.
    xiii) |hitumh: Nunchung hawikom \ha bik si ding le tefa a thlau \i ding in sermi nu le pa i pehtlaihnak. xiv) Ro: Minung nih kan sunhsakmi le sunlawihmi thil sung rel khawhmi le tah khawhmi chimnak a si.
    xv) Kawi: Mi le mi karah hawikom \ha si ding in tlaihmi kawi chimnak a si. Kawi i tlaihnak ah hin ramsa kahmi hngawng i pek a si tawn. Ran thah belte ah cun a nakruh pathum kop i hlehmi i pek tawn a si.
    xvi) Maw: Nu nih unau can i an ngeihmi an hawi \ha bik, biathli le zeizong an chimh ngammi le va ngeih caan zong i an pawng ah an dirtermi hna.

DAL – III KHUATLANG LAIRELNAK

  1. A Tuahser Ningcang: The Lai Autonomous District (Village Councils) Act, 2010 nih khua a dirhmi, Mizoram Gazzette i a chuahmi hna nih biacaihnak Village Council Court an ngei lai i, member tam le tlawm cu khua a ngan le a hmet nawl bantukin aa danglawng kho lai. Village Council Court hna nih hin an nawlngeihnak tang i ummi buaibainak zeipaoh ah khua mipi caah bia an caih lai. Village Council Member \angin President le Vice President an i thim lai i, an biacaihmi \ialtu dingah Secretary an ruat lai. Secretary le Tlangau cu Village Council member an si lai lo. Hi Village Council Court hna nih hin khuatlang i buaibainak an caih pinah, an kuttang i ummi khuatlang i zohkhenhnak zeipaoh ah nawlngeihnak an ngei fawn lai.
  2. Village Council Court Nawlngeihnak:
    i) Village Council Court nih bia buai a remhmi paoh cu cauk ah Secretary nih khumhin a \ial lai i, President nih a min le ni le thla \ialin a min a thut chih lai i, Secretary nih cauk cu a kenkawi lai. ii) Biangeitu nih a bia cu ca in a \ial lai i Court Fee Rs 50/- he Village Council Court President sinah a pek lai.
    iii) Village Council Court nih Lai miphun nunphung i buainak cu an bia bantukin dan a tat khawh lai. Khuachung buaibainak lawng a caih khawh lai.
    iv) Village Council Court nih hi bantuk bia ngan hna hi cu a caih kho lai lo:-
    a) Lainawn bia
    b) Tlaihhrem bia
    c) Kum tling lomi le mihrut ihpi bia
    d) Mah pa hawi le nu hawi he sualnak tuah le sa\il/saram ihpi bia.
    v) Village Council biacaihnak zung hmaizah a pe lomi cu Rs 500/- tiang dantat khawh a si lai, a tangka cu Village Council tangka bawm ah a lut lai.
    vi) Village Council Court i dan a tatmi, a pe duh lomi cu a tangka he aa tluk ding thilri lakpiak a si lai. vii) Village Council dang veve karlak mipi buainak cu Village Council Court nih a caih kho lai lo.
    viii) Village Council Court biakhiahmi i a lungtling lomi nih cun, biakhiah ni thokin ni 60 chungah Intermediate District Council Court ah a zu a khan (appeal) khawh lai.

DAL – IV KHUATLANG ZOHKHENHNAK

  1. Khuathar kai le khuaper dirh: Lai Autonomous District Council Executive Committee siannak lak hmasa lo ahcun khuathar kai le khuaper tuah khawh a si lai lo. Siannak la lo i a tuahmi hna khua cu District Council Court nih Rs 1000/- nak i tam loin dan a tat lai i khua zong kha a \heh \han lai. Tangka cu Lai Autonomous District Council ah a lut lai.
  2. Ramri lungphun: Lai Autonomous District Council Executive Committee siannak la loin khua le khua ramri lungphun \hialtu cu, District Council Court nih Rs 1000/- nak i tam loin dan a tat khawh lai. Lungphun kha a umnak \hing ah \hial \han a si lai i, hi dantatnak tangka hi Lai Autonomous District Council ah a lut lai.
  3. Tikhur: Village Council nih khua mipi tlanh ding tikhur \ha tein le thiang tein a tuah lai i a zohkhenh fawn lai. Tikao hngak hna an i sik i biacaihnak i an luh ah cun, thiam co lomi cu dantat khawh a si lai. Tikhur a tlung hmasa mi paoh nih tithan hmasa ding a si.
    Asinain phurh khawh lo tiangin mi pakhat nih a than ding a si lo. Ti har chungah cun khuatlang zohkhenhtu (Village Council) hna nih i suk le i khawlh tiangin phung, zulh ding le zulh lo ding an tuah lai i, cu phung a buarmi cu a bia umtu ning zohin Rs 60 tang dantat a si lai. Dantatnak tangka cu Village Council i zohkhenhnak dingah hman si lai. Ahohmanh nih amah ramchung lo ah tikhur a tuah in a humhak kho lai lo.
  4. Thlanmual: Peng/Khua kipah mithi phumnak hmun thlanmual Village Council nih an tuah lai. Ahohmanh nih innpawng, dumchung le ramchung ah i phum sian a si lo. Amahbelte, ramtang i thi le a ruang kha in tlunpi a rem lomi cu a remnak hmun ah phum khawh a si lai.
  5. Cikhur: Cikhur le vulei tang in a hung chuakmi thil \ha paoh cu mi pumpak nih humhak khawh a si lo. Lai Autonomous District Council ta a si.
  6. Soser:
    i) Khuakip nih soser an duh ahcun Village Council siannak an lak hnuah sobuk a bunh khawh lai. A duhmi nih cun an ser lai i, a hlawh cu a sosertu le a fialtu hna i chawnhbiaknak bantukin a si lai.
    ii) Hlawh/Soser manah buainak a um ahcun Village Council nih pek ding zat a khiah piak hna lai.
    iii) Sobuk tuahnak hmun ding cu Village Council nih a pek lai i sosertu nih a duhnak hmun ah a bunh kho lai lo.
  7. Thinghual:
    i) Village Council nih ramkang lak i a khua le ti a venhimnak dingin thinghual a ngeih lai. Khua humhaknak Reserve Forest chung i thing le mau hna lak sian a si lo. Thingtlu a um zong ah Village Council nih an phelhrel lai.
    ii) Mipi herhmi laknak Supply Reserve Forest chung i a ummi thing, lung, mau etc hna hi Village Council nih a zuar kho lai lo. Loram le dum hna zong hi hi ramchung ah hin pek khawh a si lo.
  8. Lungpang khuai: Lungpang khuai umnak ram ah Village Council nih lak caan a khiah lai i, Tlangau a phuanter lai. Phuan hlanah a thlithup i rak firtu cu Rs. 500/- tiang dantat khawh a si lai. A lak caan a phanh i phuan a si lo ahcun Village Cuncil President siannak halin khua mi aho paoh nih a lak khawh lai.
  9. Changtuk: Changtuk ding nei khua nih cun Village Council nih a tuk caan a ruat lai i, Tlangau an auter lai i mipi vantlang nih an tuk ding a si. Changtuk konglam cu hi bantuk hin khuakhan a si lai:-

i) Khua pumpak ramchung i tiva cu an can liolio a si.
ii) Khuadang he i tuk chawk ahcun, cu hlan i an canvo an i sem bangin an can kum ah an tuk tawn. An tuk kum ah rak dawn hna hlah seh law, a kumvui ah an hauh kho ti lai lo.
iii) Tiva pakhat an i hrawm ahcun, cu hlan i an changtuknak hmun pinah chaklei i survawrh, lenkhangzar, sivai i hrai, hrudenh etc sian a si lo. An tuknak i rak dawnh cu sian a si fawn lo. An changtuk cu a tuktu hna nih an i zoh chawk ding a si. Changtuk i nga a tlami cu nawlngeitu bik i tuahin a inn ah nga kha tlunpi ding a si i cu hnuah i phawt ding a si.

  1. Lamsul:
    i) Village Council nih a ramchung khuakar lamsul le khuachung lamsul hna cu a herh ning bantukin \ha tein a zohkhenh lai.
    ii) Village Council ramchung le khuachung zalam a hrawktu le a dettu hna cu a herh ning in Village Council Court nih dantat khawh an si lai.
    iii) Khuakar lam le khuachung lam a zohkhenh \ha lomi khuatlang hna cu Lai Autonomous District Council Executive Committee nih \ha a ti bantukin dan a tat hna lai.
  2. Ramvah le sakah:
    i) (a) Laimi phunglam ah hin meithal i put i ramvaih i kal ah hin, meithal ngeitu aa tel ahcun meithal hlan man a um lai lo. Meithal ngeitu a um lo belte ahcun meithal hlan man ah savang pek ding a si. Hawikom rual he ram vaih ahcun sakhua a um lai lo. (b) Mi pumpak ramvaih ah cun sakhua a um lai.

ii) Sakah thuah: Mi pahnih nih sa i kahthuah hna seh law upa deuh can ding a si lai.
iii) Sahliam: Mi nih sa a kah i a hliam an dawi chung cu midang nih rak kaptlu in maw a ruang rak hlawm hmanh seh law, a kap hliamtu sa a si lai. Sai/Vui kah hliamh belte ah cun thilak i a kaptu sa a si lai.

  1. Ngakah bawh: Tiva i nga a kah liomi va tlaih hi a si. Hawi i sawm in maw mi pumpak zong nih ngakah hi a kah caan hngakin a kahnak ding hmuh ah riahhnawh a si tawn. A hung kah cangkain tiva i a riak hmasa cem nih sur in a vawrh hmasa lai; cu bantuk cun tiva tlung hmasa aa dot ningin vawrh caan kha an i ruat lai.
  2. Tlangrian: Village Council hna nih an khuatlang ca i \ha le tangkai ding rian \uan dingin tlangrian an auh khawh lai.
    i) Kum 15 in a cunglei mi nih tlangrian an tuan khawh.
    ii) Cozah rian tlaimi hna nih, a tha si loin, phunglam chim bantukin i phenhnak ah a tangka in an pek khawh lai.
    iii) Misual, rian\uan duhlo hna cu tlangrian \uanmi hna nih an va run ding hna a si. An runmi tangka cu tlangrian \uantu hna nih an hman lai.
    iv) Kum 60 a tling mi hna cu tlangrian an awl cang lai.
  3. Lopilnam
    i) Kum fate in Village Council hna nih mipi caah lo vah ding ram cu an \heh tawn lai i, phung i a chim bangin an ram \heh cu pompi/hnatlakpi dingin Lai Autonomous District Council ah nawlnak an pek tawn lai. Nawlnak pe lomi khua cu Lai Autonomous District Council nih dan a tat hna lai.
    ii) Loram cu a hauh hmaisatu hngalhnak dingah Village Council nih number a pawhter hna lai. Ram \heh chungah number i dawtin lo an thim lai. Cucu Secretary nih cauk ah \ha tein a tial dih lai.
    iii) Lo hauh cang mi a duh \han lo ahcun Lai Autonomous District Council nih \ha a tining in dan a tat lai i, tangka cu District Council ah a lut lai. Lo hauh cang mi cu midang sinah vat lo in zuar sian a si lo.
  4. Meikang: Meikang hi a chuahtertu hngalh a si ahcun, a thil kangh bantuk le a kangh hram thawh ning bangin dantat khawh a si lai. Meikang nih hin inn, dum, ram le thilri a kangmi a huap dih lai.
  5. Pem: Mipem nih a inn le loram le a thilri ngeih a zuar dih khawh. Zuar hmasa lo i a kal tak ahcun, a rak zohkhenhtu ding mi a ruat ding a si. A miruat nih cun Village Council sinah ca \ialin pek ding a si lai. Cun, a zohkhenhtu nih amah ta bantukin a zohkhenh lai i, a chiat a \hat amah cungah a um viar lai.
  6. Mihnoksak kong:
    i) Khuachung i mihnoksak, mipi \hatnak ding phunglam zul duh lomi, rithai si zuartu le zu zuartu hna cu Village Council nih ti ti lo dingin chimhhrin ding an si.
    ii) An lung an i thlen lo i, an ti nolh lengmang ahcun an thilti mi he ai tlak in dantat an si lai i, a tangka cu Village Council ta a si lai.
    iii) Dantatmi tangka hmanh a pek duh lo i thilsual a ti \han lengmang ahcun, khuapi nih hlawnh khawh a si lai i chiat that ni ah mipi nih an bawm lai lo.
    iv) Hi hnu zong ah a sualnak aa mertak lo ahcun, an khua/sang \angin chuahter khawh a si lai.
  7. Sa\il vakvai: Khoika khua/sang/hmun zong ah satil neitu um lo (cuang) char a si ahcun, a kau khawh chungin a chartu nih khua chingchan tiangin a hngalhter hna lai i, thla khat chung i a ngeitu hngalh a si lo ahcun, a phelhrel khawh lai. A ngeitu hmuh a si ahcun a rak chartu sinah a zohkhenhnak man a pek lai.
  8. Sa\il rai domh: Ranpi rai domh man hi a tlangpi in Rs 500/- a si i, khua i ran man a karh ning le i chawnhrem bantukin aa dang lawng kho. A chuah \ang in thlathum chungah a hmai va zoh ding a si. A hmai hmuh hlan i a thih ahcun a dang a hngah a herh rih. Voi thum tiang a van a chiat ahcun a rai domhtu van chiat ah rel a si lai i, a rai domhnak man kha a la kir kho ti lai lo. Bia i kam caan chungah a ngeitu nih a rak phelhrel ahcun a rai domhnak man kha a pek kir lai. Vanchiat ruang i ranpi kha a thih sual ahcun vanchiat veve a si.
  9. Zuathlawh: Ran zuat hlawh ti hi i sem ding i vokpi zuat hi a si deuh cem. A fa i sem ning cu an hnatlak ning le duh ning in a si lai. Amahbelte, semcawm (a hmet lio te thok i zuat lawh) a si ahcun a fa pakhat cu a ngeitu nih aa lak lai i, a dang vialte cu a zuatu nih a can lai. A faneih voi hnihnak ah cun aa zat veve in an i sem lai.
  10. Sa\awm: Sa\awm cu i sem ding i vok zuat hi a si. Mi nih sa\awm a zuat ahcun a zuatu nih a lu a can lai i, a dang cu aa zat in an i sem lai. A ngeitu siannak lo cun a zuatu nih a zuar kho lai lo. An zuar tikah a man a zat veve in an i sem lai.
  11. Punnak: Tlangval hna nih riahkhawmnak bik zeimawzat an ngeih i, an riahnak hi ngaknu umnak inn ah a si tawn. Cu an riah\inak inn cu punnak ti a si i herhpang a um caan ah a rual i cawlcangh a fawiter ngaingai. Punnak i a riak lomi tlangval caah cawi le liam a um lem lo.
  12. Mitlau le titla kawl: Khuatlang i mitlau maw ti i a pammi maw an um ahcun ni 7 chung kawl an si i, an hmuh lo ahcun mitlau/titla mi hna aiah hnahcang tum an phum tawn.

DAL – V THITUMHNAK PHUNGLAM

  1. Laimi phunglam ah cun mi pa nih nupi a kawl tawn, nu le va ding i kawl kong ah hin nu le pa cu an i ralring ngai tawn. Mi nih nu le va an kawl tikah mi chungkhar umtu ning le sining thukpi in an ruat hmasa tawn. Sarthi chungkhar, mi a lo lomi chungkhar, mifir chungkhar, zawtnak \ha lo i a zaw mi chungkhar, mihrut le damreilo chungkhar an si le si lo, an phun le hram tiangin an dothlat tawn. Pa lei nih lamkal pahnihnak tlawm lo nu chungkhar ah nupi hal dingin an fial tawn. Cun, i \hit kongkau i a herhmi i \hitumh ni maw, man le mual kongkau hna cu lamkal fialmi hna nih an caihrem dih tawn. Pi le pu chan ah cun aa \hi-um ding nakin nu le pa duh bantukin nu le va an i ngei tawn. Nupi pakhat nak tam ngeih khawh a si. A vapa nih arnak a hmanhpi i, cu nu cu nutak ti a si. Nutak he fa an ngeihmi cu rocotu ding hrinsor ah ruah a si. A nupi dang cu nuchun ti an si i, an fa le zong nih roco khawhnak nawl an ngei lo. Amahbelte,arnak a hmanhpi mi sin i fapa a ngeih lo ah cun nu dang lak i fapa upa cem (phunthawh fa) nih ro a co khawh lai.
  2. Nu le va \hitumh dan phunphun: |hitumhnak paoh hi lamkal hna mang i chonhrem si ko hmanh seh law, lamkal he i remnak tuah lo i aifir mi hna an um tawn. Sihmansehlaw, nu le va i an i ngeih pompinak cu lamkal fialin palei chungkhar le nulei chungkhar an i chawnrem hnuah man le mual an relfel a si tawn. Nu le va i \hitumh dan a phunphun a um i cu hna cu:-

(i) Taitipurh: Palei nih lamkal an fial taktak hlanah nulei chungkhar ruahnak zeithla a si hnga ti va hngal dingin, a thli tein nulei an va len hi a si. Biathlipurh an ti fawn. Hi bantuk i thitumh hi a tha bikin a tluang cem ko.

(ii) Lamkal: Taitipurh (biathlipurh) an neih hnu cun a \ha le rem ding i an hngalh ahcun lamkal an fial colh.

(iii) Lawipi: Palei maw nulei maw nih chawva le thil dang ruangah harsatnak a um ahcun lamkal nih nulei he i chawnrem in nupi ding cu an lawipi tawn. Hi bantuk i \hitumh hi an lar lo nain, a awlsam ruangah an hman ve tawn. Man le mual a tlau lo tein \ha tein rel le khiah a si.

(iv) Umhnawh: Pa nih i chonhremnak zeihmanh um lo i nungak a va umhnawh hi a si. Hi bantuk \hitumhnak ah hin cun an i chonh le i rem bantukin man le mual a um in a um lo kho a si.

(v) Tlunhnawh: Lamkal fial hnu i \hitumh a rem lo hnuah nungak nih tlangval a va luh hnawh maw tlangval nih nungak a va luhhnawh hi a si. A hnuah lamkal nih man leh mual cu an caihfel tawn.

(vi) Padawi: Lamkal mui hmu hmaisa loin nungak nih amah duhnak i tlangval a va luhhnawh i an i neih hi a si. A hnuah lamkal nih remnak an tuah i man le mual zong rel a si tawn.

(vii) Rol\i: Lamkal he i remnak tuah hmaisa loin nungak le tlangval i nei ding i lungthin khat le dawtnak he tlikzam le vaa thuh hi a si. Hi bantuk zong hi lamkal nih an dothlat hna i remnak an tuah tawn.

(viii) Thirfimchiah: Hringtu nu le pa nih an duh ruangah maw mipa nih a duh ruangah maw, asilole thil dangdang ruang zong ah nu ngakchia kumtling lomi cu a ngaknut hlan in lamkal fialin an vai ham khawh, cucu kan pupa hna nih thirfimchiah tiah an auh.

DAL – VI MAN LE MUAL

  1. Man le mual: Man hauh ning ah hin bawi chungkhar le mizapi hauhning ai lo lo ngai tawn. Cu lengah bawi chungkhar le mi zapi lak zong ah peng le tlang dangdang ah ai dang lawng cio hna.. Cucaahcun, Laimi phun paohpaoh nih man le mual aa lo i rel le hauh a si khawh nak hnga, Lai Autonomous District Council (Marriage & Divorce) Act, 2019 nih a chim bangin kalpi ding a si lai.

Tahchunnak: Man vialte manpi cu Rs. 5000/- rak si seh law, atang mi bantuk hin cheu ding a si hnga:-

i) Man Tung
a) Phunthawh Ruangdir – Rs. 2,000/-
b) Phunthawh Darbel – Rs. 1,000/-
c) Pu Man – Rs. 1,000/-
ii) Man |eng
a) Pa man – Rs. 500/-
b) Ta man – Rs. 500/-
c) Nu man – Rs. 300/-
d) Ni man – Rs. 300/-

iii) Man Tesep
a) Kawi man – Rs. 200/-
b) Maw man – Rs. 200/-
i) Mawpi – Rs. 100/- ii) Mawte – Rs. 100/- c) Upa chaw – Rs. 100/-

NB: Man vialte hi tlak viar ding tinak a si lo. Tlak viar a si ahcun mo i a pa (va ngei ding pa) nih vokpa sumnga (5) tlak man a thah ding a si.

  1. Man eitu:
    i) Phunthawh: Hihi manpi cem a si. Pa bik covo a si. Pa bik nih a duh ahcun a unau maw a phunhawi midang maw a eiter khawh fawn.
    ii) Pu man: Pu man hi hringtu nu \a hna can ding a si. Pu bik man eitu ding an um lo ahcun fellonak a ngei lomi khumpi hngak nu (nupi) nih pa bik aiawh in a ei khawh lai.
    iii) Pa man: Pa man hi a hringtu pa unau (papa) ei ding a si. Phunhawi unau dang zong an eiter tawn hna.
    iv) |a man: |a man hi cu \a chuahkehpi mi, inndang chuak cang mi nih maw pale unau fapa nih maw, phunhawi midang zong nih an ei tawn.
    v) Nu man: Hringtu nu nih maw a unaule nih maw an ei tawn mi man a si. Cu bantukin minung, a ei ding awm an um lo ahcun, a phunhawi nu dang zong an eiter tawn hna.
    vi) Ni man: Ni man hi pale farnu can a si. Chuahpi farnu a neih lo ahcun pa bik nih a phunhawi midang a eiter khawh hna. vii) Kawi man: Kawi man hi pa kawile nih an ei lai. viii) Maw man: Nu va ngei mi dirpitu hawile nih an eimi a si. ix) Upa chaw: Upa chaw ei ding cu pa bik nih a man a caih lio i a rawih mi, man le mual kong i bia a khiaktu nih a ei lai.
  2. Arsa einak: Man eitu lak i pa le pu nih an thahpiak ahcun arsa einak phunthawh ruangdir zat Rs. 1,000/- veve in an ei lai, cun man \eng eitu hna nih an thahpiak ahcun arsa
    einak le salu chumh man Rs. 200/- an ei khawh lai.
  3. Lamkal man: Lamkal man hi nu chungkhar lei i an pek ding a si. Khua chungah cun lamkal nih Rs 100/- lamkal man an lak lai. Khualkhua i an kal ahcun a fialtu nih an kalnak man vialte a pek hna lai i, pa chungkhar lei cawi ding a si lai.
  4. Rochaw: Man ah bel maw dekci maw lak a si ahcun hi bantukin pompiak ding a si lai:-
    i) Dekci khap 8 – Rs. 1000/- ii) Dekci khap 7 – Rs. 800/- iii) Dekci khap 6 – Rs. 600/- iv) Belpi khap 8 – Rs. 600/- v) Belpi khap 7 – Rs. 500/- vi) Belpi khap 6 – Rs. 300/-
  5. Aizuangkah: Aizuangkah cu pu man eitu sin i thahpiak lo ding i va nawlnak hi a si. Aizuangkah i an in chonhrem ahcun pu nih manpi lawng a ei i, hihi thil fawi ngai a si. Aizuangkah i an i chawnhrem hnuah cun manpi belte kha bat lo ding a si lai.
  6. Nukai: Nungak khualkhua i va a ngeih tikah i \hitum ding i a va umnak khua i a va kal hi nukai timi cu a si. Hi bantuk \hitum ah hin sa an phurh ahcun man um cia pinah pa lei nih hi bang hna hi an pek chap lai:-
    i) Donnak – Rs. 100/- ii) Ke thawinak – Rs. 50/- iii) Mo puaknak – Rs. 50/- iv) Hlei kainak – Rs. 50/- v) Arsa einak – Rs. 50/- vi) Chiah inn – Rs. 100/- vii) Sahrong phurhnak – Rs. 100/-
  7. Man tlau: Laimi phunglam ah man tlau i i \hitumh hi a um huaha lem lo. Asinain, a tang i kan chimmi thil ah hin cun man a tlau tawn.

i) Nu va ngei cang mi cu man khirh hnuah a chungkharle hnatlaknak um loin lawi \han seh law, cu bantuk ah cun man an chim ti lo i, nu le pa le \a hna nih an lungtlin lonak langhterin aa hruk aihmi an phoihpiak khawh. Aa hrukaihmi an phoihpiak ahcun an hlawnh tinak a si.
ii) Nu pa aa duh hnu zong ah a vapa nih a ngaihthiam ko ahcun man tlau in an i um nolh kho i, a cunglei mi bantukin \a le pa hna lung a fah ahcun aa hruk aihmi an phoihpiak in an hlonh khawh fawn.

  1. Man lo cawm: Man ai i cawm ti hi thih tiang in i cawm ding a si. Man ai i cawm cu fapa ngei lo le cawmtu ngei \ha reprai lo fanu maw, tunu maw an va ngeih tik i thil um a si. Thihtiang in an i cawm ahcun man pe thlu ah an ngaihpiak tawn. Kumthum a cawm hnuah a cawm mi kha a thih hlanah i khukkhak ruangah chuahter si seh law, kum thum a rak cawm tlin ahcun phunthawh tlakah ngaih ding lawng a si. A dang cu a ba in i ruah a si. Cun, an i \henah cun fa an ngei ah pa can a si. Hi bantuk cu a um setsai lem lo.
  2. Hmaitlam:
    i) Hmaitlam cu ngaihthiam halnak bantuk deuh i ruah a si. Nupi khuatli kawhauhnak ah a bia a hmet le a ngan nawl in tangka cawitermi kha a si. A zat khiah um loin i chonhrem nawl nawl a si. Man ah rel ding a si lo, i \henhmal zong ah zeihmanh sullam a ngei lo, laksawng ah eiral a si ko.
    ii) Cun, mi le mi i sik ah bia \ha lo an chim i an thin a hun ahcun ngaihthiam halnak ah an hman tawn. iii) Hmaitlam cu ngaihthiam nawlnak le thuphacawinak ah an hman tawn. Holh \ha lo le zolangh panthlak bia ah hmaitlam hi a um. Cun, pa nih nungak hal seh law, an in chonh lio i bia chia bia \ha hngalh hlanah pa nih a zampi ah maw lamkal thlah hmaisa loin pa nih a tlikpi ah hin hmaitlam a cawi tawn.
    iv) |hitum ah man eitu nih hmaitlam hi man le mual ah a duh ahcun a telhin a telh lo kho fawn.
  3. Manhren: Man ba va cawh i a ngei tung ko bu i a pek duh lo ah hin, a pek hlan paohpaoh cu a nupi kha a hrenkhawh, man ba cu a pek khawh cangka in arsa khokheng he lawiter an si tawn. Man hren chung i a \ale a pa inn ah maw a pule inn ah maw, nau an ngeih ahcun a pu le nih nau hlawm man an chim tawn. |a le pa pinah pule nih man ba aiah an hren khawh fawn.
  4. Zantla: I chawnh zan ah manpi \angin pek khawh ding zat, man hlanh zan i tlak khawh ding zat chimmi cu zantla ti a si. Man hlanh zan ah zantla pek khawh ding i chim cangmi cu pek hrimhrim ding a si, bat phung a si ti lo.
    Tahchunnak: Mi nih manpi ah Rs. 5000/- in an rak i hauh i zantla ah Rs 3000/- in an rak i rem hnga, cucu man hlanh zan ah pek dih hrimhrim ding a si, bat thian a si ti lo. A dang a tang rihmi tu cu an i chawnhrem ning in pek ding a si lai.

DAL – VII

THITUMH LAWMH NINGCANG

  1. Arsa-thah: Lai miphun nih \hitumh hi biapi ngaingai ah an chiah i an sunhsak ngai tawn. Fanu va ngeih ni ah lawi khawh lo cu an rak i nautat ngai i “Sathin hnit tal kan zoh rih lai” an ti tawn. Cun, palei nih, “Nupi \hit le samhri phawih” tiah an rak ti ve i man le mual pinah nulei arsa-thah kutlehnak ah sa\il an thah i an i liopal ngai tawn. Arsa-thah kut lehnak ah hin sum tling lomi cu an duh lo. Sum tling timi cu vok sum nga hi a si. Sum tling lo a si ahcun an i chawnhremnak bantukin an cawi chap tawn.
  2. Chiah-inn: Nu nih khualkhua i va a ngeih tikah i hngahnak inn chiah-inn a ngei tawn. An i hngahnak inn ngeitu pa nih chiah-inn man cu a ei ve tawn chiah-inn cu khualkhua lawng ah ngeih khawh a si.
  3. Sakutke i thleng: |hitumh ni ah zingka te thokin sa that in ruaipi an tuah tawn. Nu leiah man cotu hna a lawi kho paoh nih an inn leiah sa an thah cio, an sathah (arsa thah) vun lehnak dingah an thah zahzah palei nih thah ve a hau i, an sa thah hrong (a sum tang i a cunglei paohpaoh) a sum tang i a lu lei vialte le a hnulei ke pahnih he an i thleng ve ve tawn. Pa inn lei le nu inn leiah ruai a hran veve in an tuah tawn. Sahrong i thlen ah hin nu lei nih kawisa ding le lamkalnak an thlaih i an pek chih tawn. Tu lio tu ah cun tukthah ning hi tlawmpal ai dang deuh cang. Hlan deuh bantukin tuah lo zong ah cawi le liam a um lai lo.
  4. Mo lawi:
    i) |hitumh zan ah mo cu a hawinu he a vale inn ah an lawi. Mo ni nih maw an chungkhar mo thlahtu nih maw puan an hauh i palei nih an pek hnu lawngah mo cu inn chungah an luhpi tawn. Zan an riak i, a thai zing ah rawl ei loin an lawi \han rih i, zanlei ah vale inn ah lawiin zanriah an ei colh. Cun mo cu a um thai colh tawn. Pipu chan ah cun a maw nih caan saupi thlakhat tiangin a riahpi tawn, cu hnuah cun a va sinah a it kho ve cang tinak a si.

ii) |hitumhnak tlamtling tein an dih i arsathah/thahpiak ve kho lo thlahnak dingah chungkhar zanriah an tuah hi a si.

  1. Ah: Ah hi fanu le va ngeih tuahvonhnak bik a si. Pu zong nih tule cu a ah khawh fawn. Fanule lawi conglomhnak dingin i \hitumh lengah sa a thahpiak tawn hna i, mi sawhsawh hrangah cun la nga (vok panga) an thahpiak ahcun ah a tling ko. Mi um kho hrangah cun vok la sarih le la sawm hna in an ah tawn. Mi nih a fanu/tunu a ah ahcun tlang a zam ding a si. (Khawchung i inn kip sahrang a hleh dih hna lai). Vok a si lo ahcun sia le naa zong thah khawh a si. Sia le naa cu vok panga he an i tluk. Caw nih vok pathum a tluk fawn. Ah timi ah lamkal pawl he i remnak man pinah hin laksawng, sawngpi, sawngte, kuthnawnh, rawlchum, nureithu, pareithu etc a um i a din einak zong a ngan (tam).
  2. Puanparkai: Thitumh tawlrelnak ah Laimi phunglam ah a sunglawi cem mi a si. Sa\il an thah zat a einak cu ah bantuk kha a si. Man le mual zong ah aa khat ko. Nu inn thokin pa inn tiang nulei dawng nih puan an phah i puan cungah cun mo a lawi. Puan an phah cang hnu i mo a lawi hlan cu midang,minung, sa\il vok ar nih an lamh ding a si lo. Cu caah mo ngeitu farnu hna nih, mi nih hnahnawhnak an tlunh sual phangin \ha tein an rak ven tawn. Mo le a zultu hna an lawi hnu cun, puan phah cu mo ngeitu farnu ta ding an si dih.
  3. Rawlhniang: Thitumhnak i lawi\hat zan (zan 2nak) ah mo lawinak i ruai tuah hi a si. An i umh ni i sa an thah ah khan a sa \ha an chiahmi kha an chumh i, zan leiah mo lawi hlanah an dum\i (ei\i) tawn.
  4. Nauchuak arthah: Nu va ngei mi nih fa a ngeih i a nu le pa maw, man eitu aho paoh nih naute ar an thah piakmi chimnak (hnuk dawinak an ti bak). Hihi ar pahnih a nu le pa bak an hman ding a si. Ar pahnih an ngeih remcan lo zong ah a ti (arti) tal an ken chih a hau. Cu cu rawlbel he cite kheng in an ken lai i an pek lai. Cun, a vale chungkhar nih khan an rak thah ve le an i thleng tawn. Tuchan ah cun ar a nung bu i kengin an i pe cang.
  5. Arsa khokheng thlen: Hihi i \hitumh i arsa-thah, sathin hnit ei kho lomi hna nih, arsathah aiah ar pahnih veve that in rawlbel he an i thleng i, mah inn lei veve ah an ei tawn hna. Hi nih hin arsa thah ai a awh.

DAL – VIII THENHMAL NINGCANG

  1. M^k: Pa nih a zei ruang paoh ah a nupi a duh lo i a chuahter ahcun m^k ti a si. Pa i a chungkhar zong nih an mo cung i hnabeidonghnak an ngeih ahcun va hnatlaknak in a nupi cu chuahter khawh a si i cu zong cu m^k tiah chim a si. Aho paoh nih a nupi a m^k ahcun man a la kir kho lai lo. A nupi nih amah pumpak thilri le thithuam lawng a chuahpi khawh lai. Nu nih khual khua i a \a le pa sin maw sahlawh rualchan sin maw a kirnak dingah tangka hman a herh ahcun pa nih a pek dih lai.
    M^k cang hnu i kawh-auh a si i, a nupi kha a chungkhar nih an rak thlahual cang ahcun, m^k kawh-auhnak ah phunthawh ngaw/zat in a liam lai. A chungkharle nih a lawi an duh lo ahcun a lawi lo kho. Thlahual lo i phunthawh ngaw an cawiter ahcun sahrong he an lawiter lai.
  2. Kîr: Nu nih a zei ruang paoh ah a vapa a chuahtak i um thai dingin a \a le pa sinah maw a chungkhat sahlawh rualchan sinah maw a kal ahcun kir tiah ti a si. Cun, a pasal cungah nu le pa sahlawh rualchan an hnabei a dongh tuk cang ahcun nu kha a vapa innchungkhar in an dawh khawh, cu zong cu kir phunkhat a si. Nu i a rak duh lo belte ahcun \a le pa mualphonak a si ve. Nu a kir ahcun palei nih man hrang i an pekmi vialte kha kirh dih ding a si. Cun, nu nih thil aa putmi vialte a lak kir khawh fawn. Hmun khat an um lio i thilput an phelhrelmi cungah nu nih zei hmanh a chim kho lai lo. Phunthawh belte an kar i fa an um ahcun an la kir lem ti lo. Phunthawh an lak kir ahcun an kar i tefa an ngeih mi hna cu pu fa in an kal lai. Nu nih a puan aa putmi kha mi a rak pek cang hna ahcun a la kir kho ti lai lo.
  3. Vacung paduh: Nu va ngei lio mi pa dang lakah a va sual ahcun vacung paduh ti a si i nu sualnak thurhnawm bik a si. Man vialte khirh ding a si i fa an ngeih ahcun pa canvo an si dih lai. Thilri zong a tang dih lai. Sualnak tuahtu pa nih nu \a le pa sinah a sualnak ruangah phunthawh tia a cawi lai i sathi luanhnak ah vok sum nga a cawi fawn lai. Cun, a sualtu pa nih nupi ding i a ngeih colh ahcun phunthawh pek a herh ti lo.
  4. Chuahtak: Mipa nupi le fa ngei lio mi nih a nupi le a fale inn le lo amah duhnak tein a kaltak i nupi dang a ngeih tak hna ahcun chuahtak ti a si. Nupi dang ngei lo zong in a chuahtak khawh \hiam\hiam hna. A chuahtak hna ahcun zeihmanh a cuh kho hna lai lo. Cu bantukin nu nih a va um lo karah maw thil dangdang ruang zong ah a va innlo a kaltak ahcun chaw khirh in chuahtak ah ruah a si lai. Amahbelte, a vapa nih a kawh-auh duh ti lo ahcun m^k in a kal lai.
  5. Hruh ruang i \hen: Nuva i \hitumh hnuah aho zawk dek hrut seh law, hitihin ti ding a si lai. Nu kha hrut seh law, a va nih kum thum chung a zohkhenh ding a si. Cu hnu i a \hat khawh lo ahcun zeihmanh chim um loin a \a le pa nih maw chungkhat sahlawh rualchan nih maw an va lak khawh lai. Kum thum tlin hlan i a chuahter ahcun mak i rel a si lai. Pa hrut seh law, a nupi nih kum thum chung a zohkhenh ve lai. Mah cu hlan i a chuahtak ahcun chawkhirh a si lai. Kum tiam chung i a hruh a \hat lo ahcun zeihmanh chim um loin a
    chuahtak khawh lai.
  6. Nukai kholo: Mipa nih pa a sinak a hman khawh lo ahcun thlaruk a liam hnuah ah a nupi nih zei hmanh chim um loin a chuahtak khawh lai. Thlaruk liam hlan i a chuahtak belte ahcun chawkhirh ah ruah a si lai. Thlaruk chung i tlangval a ngaih a si ahcun vacung paduh i rel a si lai. Nu nih a vapa chu a pa sinak hmang kho lo ah puh seh law, al (el) tlat seh law an ih\i lio biacaihnak (court) nih a fianter lai. Fianter a ngamhlo an um ahcun fianter ngamhlotu nih minchiatter man Rs 500/- a cawiliam lai.
  7. Chuping: Nu vanchiat ruang i chuping cu thlaruk chung aa zohkhenh hnu zong i ihpi khawh a si lo peng ahcun zei hmanh chimrelnak um ti loin a vapa nih a chuahter khawh lai. Man le mual a pek cia mi cung zong ah zeihmanh chim a um ti lai lo.
  8. Put-kalh: Nu va ngei ding, a \a le pa hna nih an theihtawp chuah in thil an puttermi cu put-kalh tiah ti a si. Hihi aa puttu hnatlaknak lo cun phelhrel khawh a si lo. Amahbelte, chungkhar harsat ruangah i chimruahin phelhrel khawh a si. An um\i lio i hnatla i an zuarmi cu chim khawh a si ti lo. Sa\il (sia, caw, etc) aa putmi nih khan fa zeimaw zat ngei seh law, aa chommi a pi a dam lio i an zohkhenh ko ahcun a lak lai i a fale belte a vapa can a si lai.
  9. Thihnak: Nu cu vanchiat ruangah thi sual seh law, aa putmi thil cu inn \angin a chuak ding a si ti lo. Amahbelte, va le nu chungkhar i chawnhremnak in a thil putkalhmi hna cu lak khawh a si lai.
  10. Hlawn: Nu nih va a ngeih tikah a \a le pa hna nih hlawn an zalhpiak khawh. Hlawn hi lulei hlawn le tailei hlawn in an \hen:-
    i) Lulei hlawn: Hihi i thuhboih ci phunkip le lukhimh tung le hniar kuthrolh phunphun le a dangdang hna an si. ii) Tailei hlawn: Hihi \hihni, saka, hrangkha, lawngka le fenhaih lei phunphun hna an si. Hi belte hi cu mo nih a vapa farle hna laksawng ah a \henh tawnmi a si. Mak in a kal sual ahcun lak \han dih ding a si.

DAL – IX

NU-PA KAR THIL SUAL UM KHOMI

  1. Tlaihhrem: Pa le nu kar i sualnak tuahmi a si i sualnak fihnung cem i ruah a si. Mipa nih nu kha a duh lo bu in tha thawh in sualnak a tuahpi ahcun, nu nih a rak i kham khawh ko zong ah, pa nih sathiluanh in ngaihthiam a hal hrimhrim ding a si.
  2. Lakfa: Mipa pakhatkhat nih i \hitumhnak um loin innlak nu sinah fa a ngeih sual ahcun lakfa ti a si. Laimi phunglam ah lakfa man a um lo, asinain a fa ngeih kha phunthawh in tlanh khawh a si. A tlanh lo ahcun pu fa in a kal lai. Mipa nih a tlanh duh belte ahcun nu nih khan a rak el kho lai lo. Amahbelte, ngakchia kha cu a duhnak lei paoh ah a um kho lai.
  3. Nupa ihkhum buar man: Nu le pa, mi nupa ihkhum ah it\i hna seh law, Rs. 500 le salam an cawi lai. Ihkhum ti nih hin nuva aa kawp lem lo nu hmei maw pahmei ihkhum hna, chungkar inn ngeitu a si ahcun, a huap dih. Rs 500/- cu mipa cawi ding a si lai. Salam hi nu cawi ding a si ve. Ihkhum buar hi chungkhar i umpi nungak le tlangval nih an buar kho lo.
  4. Nau hnawmh man: Nu i fa a pawi lio ah a va he i \hen hna seh law, fa a hrin hlanah pa dang va ihpi seh law, phunthawh ngaw/tia a va pa hmasa sinah a cawi lai. Nu le mi pa nih i zat veve in an i cawi \awm lai.
  5. Thlem: Mi nu ihpi duh in maw ngeih duh in maw mipa nih a va lemsawi i sualnak a tuahpi i biasual i lak a si ahcun nu chungkhar le sinah phunthawh ngaw a cawi lai. Nungak a si belte i biasual i lak a si ahcun mipa cu hremnak ah Rs 500/- cawiliamter a si lai.
  6. Dau: Mi nu maw nungak maw nuthlawi zong si seh, aa hngilh lio i va ihpi hi dau a si. Hi bantuk in sualnak a tuahtu nih phunthawh ngaw a cawi lai.
  7. Biakam: Nungak le tlangval i kar le pathlawi le nunghak i karah bia i kam a um kho lo. Mipa nupi ngei lio mi le nungak/nuthlawi maw nungak i karah bia i kamnak a um kho. Biakam zul lotu nih biakam bantukin a cawi lai.
  8. Hnuk tongh: Nu hnatlaknak le siannak um loin hnuk tongh cu biasual i lak a si ahcun Rs. 100 tiang cawiter khawh a si.
  9. Raithup: Nu nih fa pawi bu in va ngei seh law, a hnuah a vapa nih a fapawi cu hngal seh law a duh lo ahcun man vialte a lak \han khawh lai i a chuahter khawh fawn lai. Amahbelte, hngal ko bu i a rak duh a si ahcun, a fa zong kha amah fa ah rel a si lai. Nungak fa pawitertu nih an i \hitumh lio i a chim buai lo ahcun a hnulei zong ah zei hmanh a chim kho ti lai lo. Fa pawitertu nih khan a chim buai i a vapa ding nih khan a ngeih duh lo ahcun, fa pawitertu nih khan a ngeih hrimhrim ding a si. A ngeih duh lo ahcun nu chungkhar sinah Rs. 5000/- a cawi lai.
  10. Purh: Mipa nih nu a purh i biasual ah lak a si ahcun Rs. 500/- cawiliamter a si lai.
  11. Hnisen pho: Nu puan venh thlep cia maw chiah \hat mi rak zar/pho cu Rs. 100/- cawiter khawh a si.
  12. Kumtlinglo le mihrut ihpi: Hihi thil \ha lo hrimhrim a si caah Rs. 10,000/- tiang cawiter khawh a si lai. Kumtling rih lo i relmi cu kum 14a pha rih lomi an si. Cu pinah mi nih mihrut a ihpi i fa a pawi ahcun a fa cu a upat tiangin a zohkhenh in a cawm ding a si lai.

DAL – X BIASUAL DANG UM KHOMI

  1. Ivuak: I sualdai sawhsawh nih buainak a tlunh lo; amahbelte, hma i hlinh i thisen tiang an in chuah ahcun a tuartu sinah a tuartertu nih salang zawnh in ngaithiamnak a hal lai. Ngaihthiamnak a hal duh lo ahcun Rs 5000/- nak tlawm lo cawiter khawh a si lai.
  2. Nuva i vuak: A tlangpi cun, nu le va i vuak men ah buainak a um lo. Amahbelte, ahopaoh nih nupi a vuak i a nupi cu mi inn ah va zam seh law, a vapa nih hei dawiin zahpah loin hei vua seh law, inn geitu nih a rak vuak hrep i thihnak ding a si lo ahcun huat khawh a si lo. Cun inn geitupa kha hliam fak tuar lak i vuak hrep a si belte ahcun sathilonh in ngaihthiam a nawl ding a si. Ngaihthiamnak a nawl duh lo ahcun Rs 5000/- nak i tlawm loin cawiter khawh a si lai.
  3. Holh phun chia: Ahopaoh zairel lo i mi nehsawh le zohchuk ngai i a auh ahcun Rs 100/- tiang cawiter khawh a si lai.
  4. Chiatserh: Hihi mi an i sik i holh phun \halo le chiat tlung ding tiangin i volh bia a hman ahcun salam sah/dantat i cawiter khawh a si. Dantat timi nih hin tangka Rs 200/- cawiter tinak a si lai.
  5. Ngakchia: Ngakchia i vuak nih buainak a tlunh lo. Ngakchia nih ngakchia dang hei vua seh law, a vuakmi cu a pa nih maw a chungle midang nih vun chanh seh law, a vuatu kha hei vua ve hna seh law, an bia ngaihin a thiam lomi cu Rs 100/- tiang cawiter khawh a si lai. Hi ka i ngakchia timi hi kum hleihnih tang lei tinak a si.
  6. Luhhnawh:
    i) Luhhnawh cu sik le vuak tim in thinhar (thinhun) cia i mi inn i va luh hi a si. Cu bantuk luhhnawh cu Rs 100/- cawiter khawh a si. Inn ngeitupa maw a chungtel paoh lak i kutthlak a si ahcun bia umtu ningin Rs 200/- tiang cawiter khawh a si lai.
    ii) Aho paoh nih midang an innchungah si loin midang nih a luhhnawh i vuak tim in an i sik i, inn ngeitu pa nih a chuah hna i an duh lo veve ahcun Rs 100/- veve cawiter khawh a si. Cun, pakhat chuak seh law, pakhat utu cu chuak duh loin hnahnawhnak tuah chin seh law, cu mipa cu Rs 200/- cawiter khawh a si.
  7. Bawmh: Mi pumpak, midang pakhat nak tam nih an bawmh i biachia a chuah sual ahcun Rs 500/- le salam an cawi lai.
  8. Biathli ngaih le bih: Mi biathli chim lio i a thlithup i rak ngaih cu Rs 100/- cawiter khawh a si. A thlite i mi va bih zong cu bantuk \hiam\hiam cun liamter a si lai.
  9. Fir: Fir cu tangka cawinak le thong tlak khawhnak thil \ha lo a si. Thil firmi kha hmuh \han le pek kir a si lo ahcun Court ah tlunh khawh a si.
  10. Fir ping puh: Thil tuah lomi tuah bantukin i puh thangchiat cu dantat i cawiter khawh a si. Dantatnak hi salam nak i tlawm deuh a tangka in cawiter ding a si lai.
  11. Phil: Sa\il, ui le ar hna a thlithup i thattu nih a ngeitu sinah a philmi man tluk (zah) a rulh ding a si. A phil ruang i hremnak ah Rs 100/- tiang cawiter khawh a si fawn. Hremnak cawimi cu sa\il ngeitu sinah a lut lai. Saram le va zuatmi hna zong ui le ar bantuk i rel a si.
  12. Rap awh fir: Rap awhmi firtu cu a firmi tluk i cawiter lengah Rs 100/- tiang cawiter khawh a si lai i a ngeitu sinah a lut lai. Rap ti nih hin rap phunkip a huap dih.
  13. Minchiat: Aho paoh thil dik lo (\halo) tuah i midang nih biaholh in maw ca\ial in dek a min chiatter seh law, Rs 500/- cawiter khawh a si. Minchiat ti nih hin fir, camhhmang, hnamrungngei, khuavangtuah le thildang minchiatter khotu thil vialte i puhnak a huap dih lai.
  14. Leisau man: Holh tam leisau le nal man cu Rs 100/- tiang cawiter khawh a si.
  15. Sa\il thah sual: Aho paoh nih mi sa\il zuatmi a thah sual ahcun a ruak a hlawm lai i, a mah sa\il in maw tangka in dek a pek lai. Thah sual mi cu a ngan deuh a si ahcun aa ngan hleih bantuk in a ngeitu a chapchuan lai.
  16. Sa\il i sual kong: Sa\il zuatmi forhhaih loin i sualnak ah thi seh law, ahohmanh mawhchiat khawh an si lo. A ngeitu nih a ruang a hlawm ding a si ko. Forhhaih ruangah i sualnak i a thih ah maw, hliamkhuai maw a si ahcun a forhhaihtu cu a bia umkal ning bantukin cawiter i hrem khawh a si.
  17. Kawi ban: Hawikom \ha hi kawi timi cu a si. Kawi hi ban khawh a si. I ban man a um kho lo i, i ban a si ahcun kawi dang zong hawl in tlaih khawh a si hawi lai.
  18. Ihlawnh: Laimi phunglam ah i hlawnh man a um kho lo, unau ban man, farnu ban man le pa ban man a um kho lo. Unau farnu le pa le fa maw laihri tlai paohpaoh i ban hmanh hna seh law intuithlar bantuk a si. Man a um lo. Thil i pek cia chuh \han le thithuam phawih ti lo cu thildang a um lo. Pu belte cu ban khawh a si lo.
  19. Ziknawh: Aho paoh nih ziknawh thil ei hna seh law, a eitu le ziknawhtu cu hrem khawh an si. Ziknawh thil ei i i puh hi hngalfian khawh a si \ung lo ahcun min chiat man chim khawh a si.
  20. Sa\il sual: Sa\il sual mi poipang tlunh hmang cu a geitu nih a phelhrel ding a si. A phelhrel duh lo ahcun Village Council nih an phelhrelpiak khawh lai i a man cu a ngeitu can a si lai. Phelhrel hlan i poipang a tlunh mi man tlukpi cu a ngeitu nih a cawi lai. Cun, poipang a tlunhmi kong \ha tein a ngeitu theihter ko hnu i a phelhrel duh lo ruang i kutsual a rak ton ahcun a sa cu a ngeitu le a thattu nih a zatceu in an i sem lai.
  21. Uico sual: Uihrang le a thlithup i thil ei hmang cu a ngeitu nih an thah ding a si. An that duh lo ah cun Village Council nih an thah ding a si. Mi a seh maw poipang dang a tongh ahcun a hrawh mi man tluk an cawi lai i kutsual a rak ton zong ah a ngeitu hna nih zeihmanh an chim kho lai lo.
  22. Sa\il phil: Zeidang thil hnahnawhnak an pek ruangah si loin minung sa\il zuatmi – naa, sia, caw, vok, meheh, ui, ar le chizawh hna thi lak i vuak cu a satil a si bantukin a man tluk mi cawiter khawh a si lai. A thattu nih a ruang a hlawm lai i sa\il man cu a ngeitu sinah pek ding a si lai.

DAL – XI THIHNAK KONGLAM

  1. Mithi an ruahning: Pi le pu chan ah cun mithi hna cu an thih hnu zong ah an thlarau cu um rih ding i rel a rak si. Hnu deuh ah an umnak hmun mithi khua ah an kal tawn. An dam lio i thang an chuah ahcun mithi khua zong ah nuam tein an thlarau cu a um lai tiah an rak zumh. Cucaahcun, an nundam lio tein heh maw tiah thangchuah an rak i zuam tawn. A sullam cu thih hnu i an thlarau cu nuamsa in a um nakhnga dam chungin an i timtuah tawn tinak a si. Thih ning cu aa lawh lo bantukin phun thum a um:-

i) Pulthi: Zawtnak ruang i thih hi pulthi tiah ti a si.
ii) Sarthi: Tipam, saseh, thing i tla le mi kut ton sual le naucung in a thimi hna le thih dan \ha loin a thimi hna chimnak a si. Hi bantuk i thimi hna cu an thlarau zong mithi khua i an hawile thlarau (pulthi) va fonh ding i ruah an si.
iii) Thlau: Fa a chuah \ang in caan tawite chung i a thih \han hi thlau ti a si. Thlanmual ah phum loin inn pawng/inn tangah um chung (belhlam) ah an chiah i an phum tawn. Fasem a chuah thok i thla thum chung i thimi cu thlau i thi ah rel a si. Thlau i thih hi an \hutpi bal lo. A thaizing ah lai car ulh in a khua in leng chuak loin an hman tawn. Atu chan belte ah cun mah inn kulh chungah chiah ding a si i lai car ulh zong a um lai lo.

  1. Mithi ruak tuahto ning: Cu hlan ah cun mithi ruang an an tuahto ning cu hi bantuk hin a rak si:-
    i) Chungkhar i mi an thih ahcun \emtung an tuah i, inn chung car leiah sutpi kam ah \em ah an thutter i an khabe domhnak ah lasen in \em ah an \em i a kepi veve an \em kawp fawn.
    ii) Mi an umpi mi an thih ahcun inn chungah chaklei vam maw thlanglei vam hngohchan in \em cu an tuah i cu ka ah cun an thutter tawn.
    iii) An umpinak i dang deuh (an sal hna) an inn i khua sa ve an thih ahcun, innleng ah \em tuahin an \hutter. Umpi le sal thi hna cu vui laiah kutkapi \angin chuahpi a thiang lo. Car leiah an chuahpi tawn hna.
    iv) Mithi ruang chiahnak \em cungah mau an kham i an ngeih vialte an pho i, cucu fam
    ti a si.
    v) Bawi le lam mi an si ahcun mithi cu an sam tom ah vazunmei an tonh tawn.
    vi) Mithat sakap an si ahcun an sam tom ah chawn an tonh.
    vii) An dam lioah mi nupi an ihpi ahcun, arpa mei tonhter an si. An ihpi zahin ar mei an tonhter tawn hna.
    viii) Bawi hna belte cu an thih tikah vazunmei tonhter dih an si.
  2. Tulio mithi tuahto ning: Kha hlan kan pupa hna nih mithi an rak tuahto ning bantuk i van i tuahto kha a relrem deuh lo caah tuchan ah cun hitihin mithi tuahto a si tawn:- i) Pulthi paohpaoh cu thlanmual ah thlan cawh i vui ding a si.
    ii) Sarthi belte a ruak zan riak loin thlan ah phum colh a si lai i, zan i thi a si zong ah khuadei hlanah i chiah ding a si.
    iii) Sarthi ruak kawl ngai cu ni sarih chung kawl a si lai i an hmuh khawh lo ahcun hnahcang in ruak lem tuah i zatlang phunglam bantukin vui ding a si lai.
    iv) Khual thi kirnak ding ngei lomi cu zatlang i tawlrel phung bangin vui a si lai.
  3. Ruak hngah: Mi an thih ahcun ruak an hngah tawn. A thi chungkhar dirhmun le sinak nawl in ruak hngahnak belte ai lo hna lo. Sia maw, ma\han caw maw, vok in maw an i hngak tawn. Ruakhngahnak sa\il thah nawlin thlan cawh ning zong aa dang kho. Cu ruangah cun ruak hi an ngai biatak ngai i mithi conglomhnak ah relin an i zuam ngai tawn. Thihni ah sa\il an thah i ruai an tuah tawn.
  4. Conglaizonh: Conglaizonh hi bawi le mi\ha hna an thih i an lam tawn mi a si. Mithi cu ranpi i ruak an hngah ahcun, an ruak pawngah conglai an zuang tawn. Mi pakhat cu nam saupi i putin ruak hmaiah a lam i darkhuang tumtu nih a rak tumpiak tawn. Cun, sumsel tumtu nih a rak tum ve fawn. Darrual pathum lungkhupin an chiah i a tumtu nih umzia ngeite in a khawn i remte in a lam i, a lam pahin a min i chalin a thimi kha hei chonh bantukin a chuahkehnak a chimchuah i \ih lo dingin a hei forh. A chungkhar le a tu le fale a thih takmi vialte caah, Khuazing Pathian nih bongmalsawm dingin (vanniphuhlam co dingin) a halpiak hna i, an chungkhar hrang zong ah hna a ngamtter ngai tawn.
  5. Ithianhnak: Aho paoh chungkhar khat inn si lomi ah thi seh law, a thihnak inn ngeitu sinah a thimi chungkhar nih a thianhnak sathilonh in an tuah lai. Aho dek sizung ah zaw in um seh law, thih i tim seh law, a mi hngalh mi nih tlawmngai i chuahpi in amah inn ah luhpi in thi seh law, inn thianh man a cawi kho lai lo. Mizaw nih a nawl ruang i lak chuah a si zong ah i thenh/thianh man a chim kho lai lo. Ngakchia kum tlinglo zong hi bantuk ciah in rak thi seh law, puitling thi bantukin i rel a si. Mi nih a inn ah hi bantuk hi tlung seh law, a tlun cangka in ithianhnak chim loin um sual seh law, a hnuah cun chim khawh a si ti lai lo.
  6. Khua thianh: Hlan ah cun khua chung i mithi ruak zawnh hi an rak serh ngai. Cu bantukin a timi an um ahcun khua thianhnak ah vokpi an cawi tawn. Atu ah cun khua chung i zawnhluh cu sian a si cang.
  7. Thlan Phunphun: Thlan cu mithi chiahnak ding khuachung tlangval hna nih thlanmual ah an cawh tawn i an cawhning belte aa khat dih lo.

i) Thlanpi: Hihi bawi le mirum hna nih an siam khawh, ranpi in ruakhngah (thlaichiah) a rak si tawn. Thlan cu a tung zulh in an hei ker i pe 4 hrawng in a tung le a vang le a vam hna cu lung in an phah i an chon dih. A san ning cu pe thum, a kauh ning pe li, a khar zong lungphek kaupi in khar a si. Cun, a cungah ngalho (inchun tonh bangin) an tuah i lungin an phah dih.
ii) Lungkor: Lungkor cu a \uangah lungphek phah dih a si i, a vam zong lungphek in an chon i, a cunglei cu ngalho um loin lungkhek an phah tawn. Thlaichiah i caw an thah ahcun
lungkor in thlan an tuah tawn.

iii) Thlanker: Hihi a tung zulhin a sirah ker a si i, lung in maw thing in maw an chinh (khar) tawn.

iv) Thlante: Atu chan ah cun a tung zulhin a \uangah an ker i cuka cun ruak kuang an chiah tawn. Thing in maw hnah in maw an chinh hnuah leivawr in chilh a si tawn. Hlan chan i thlanmual a hlawh lo ding hna zong tuchan ah cun thlanmual viar ah chiah an si cang.

v) Thlankhawh: A tung zulh in miruak/kuang hrolhnak dingah an hei ker nolhmi thlan khi a si.

  1. Thlansiam: Mithi chungkhar le hawikom \ha hna nih mithi phum thaizing ah a thimi thlan cu an siam tawn.
  2. Thlanulh: Thlan siam thaizing cu thlanulh ni i hman a si. An chungkhar vialte cu hi ni ah hin ramleng chuak loin zingka thokin nitlak tiangin an ulh tawn. Atu belte ah a thaizing cu thlansiam le thlanulh ni ah hman a si.
  3. Lungphun: Mi um kho deuh hna nih cun an chungkhar thimi hngalh pengnak ding ah, lungphun maw lungdonh maw pura in maw an tuah tawn. Micheu nih cun thing\ial an phun i a tlangpi in an thlan ah si loin hauka ah maw zatlang hmuh tam khawhnak hmun ah an tuah tawn. Sa thatin tlangruai an tuah tawn i mithi sunlawihnak cem i ruah a si.
  4. Mithi tlawn: Mithi dawngchungle nih khuavang ngei sinah a thi mi kha an tlawn tawn. An dawng le nih ei bar ding hna an tuah i khuavang ngei sinah an chiah i, zankhaw deiin khuavang kha mithi khuaah a va kal le, bia le hla lungkuai ngai ngai hna a vun phurh i dawng le hrangah cun ngaihchiat lunglen khawh ngai a si. Mithi nih a vun kuat hla ah an ngaih i, nungak le tlangval nih an thut kulh(hual) i, cu hla cu thiam le hngalh an tum tawn.
  5. Nizarh: Khua chung i sarthi an um ahcun a ruak thlak thaizing cu ramleng chuak loin nizarh an hman tawn a si.
  6. Lai car ulh: Nau chuakka a thih ahcun a thaizing cu khuapi nih lai car an ulh tawn. A thih ni belte ah an i \hutpi bal lo.
  7. Tho: Tho cu a phun phun a um i mithi ca i tuah hi a si. An thilngeih mi le ei ding cu mithi caah an pek hmaisak tawn. Thlan an thlawh thian i tahnak tho a si.
  8. Rawl thar hunh: Thlai thar hmaisa cu a dammi hna ei hlanah mithi hna nih ei hmasa hna seh, tiah an ei ding an timh i an hunh hna. Cu hnuah cun thlai thar cu a dam mi nih an ei ve tawn.
  9. Pualthawh: Pualthawh hi mithi hna conglomhnak le philhlonak ding i mithi dawngle nih an tuahpiak mi hna a si. Mirum deuh le miral \ha thimi hna caah an tuah tawn. A ni phak hlanah ram vai dingin an i sawm hna i zanhnih thum an riak tawn. Cun, ramkal ni ah zalampi ah rawl an ei. Pulthi dawngle nih lam ah an rawl fun an \heh i sarthi dawngle nih lam thlangah an theh ve fawn. Mi min\ha pathum an thim hna i dohmang (i bawlnak petu) tu ah an ruah an si. Annih nih lungkhat tein an chanh hna. Ramriak pawl an hung tlun ni hi caan pi cem a si. Zu, sa, banhla, fu le eidin phunkip he ramriak pawl cu mipi nih hauka ah an rak don hna. Cun, inn leiah tlangruai an rak timh fawn i meithal kah i zuamnak hna a um colh. A thar in an lung a leng i an \ah \han tawn caah \ahnak ni bangin chim khawh a si.
  10. Lamsirh: Lamsirh zong hi mithi ca i tuahmi a si. Pualthawh bang khan ramvah a um ve lo. Inn leiah ruaipi sunglawi ngai i tuah a si. Mi umkho hrang i an chungkhar thi cang mi conglomhnak i tuahmi a si. Mi khawsa kho deuh hna chung kha thing an thiah hna. An inn ah cun lamsirh tuahtu hna inn bantukin ruai an ser i zu le sa hna ei-ding in an um ve hna. Chun ah cun lamsirh tu inn leiah sunglawi tuk i \amh in an kal i lamsirhtu dawngle nih mithi dawng bang i ngai in mitthli he an hung chuak i, cu hnuah zu le sa ding le ei in an lam. Tumphit hna an tum i darlawkni ah mi pahnih an lam. Nu le pa a laiah an lam i nungak le tlangval nih an dir kual hnawh hna i kut i tlaiin an lam kual tawn. Lamsirh a si bangin lamnak caan sunglawi bikah hman a si. Cun, tlangval hna caah i paihnak hna an tuah tawn. Lamsirh hlan zarh khat hrawngah nungak le tlangval nih ruai siamnak dingah fang hna an den i cucu fangsuk an ti. A favai cu lamsirh ni i i-paihnak hmun ah chiah dingah an ti.
  11. Ngandamsiam: Ngandam hi nau cung i mi an thih i mithi thlarau cu daite i a kal khawhnak dingah siammi a si. Khuapi huap in siam a si tawn. Mithi chungkhar nih sa thatin zu le sa an ser i, nungak le tlangval hna cu zu le sa putin tiva ah an kal. Tiva ah cun ngandam an tuah i, tiva ral leiah rawl le sa a cheukhat cu a min kimin an va chiah. Cu hnuah tiva ah ngahring an dawi i ti hna an i theh \huaimai hna i, tiva kamah cun an rawl le sa kenmi kha an ei hna. Zanlei ah cun an tlung i mipi nih hauka ah an rak don hna. Hauka i lamchak ah arti an rak chiah i ram i a kalmi lak i feikhawh thiam cem nih arti cu a khawh. A khenh/keh ahcun mithi thlarau cu daite in a kal an zumh. Cun, inn leiah an lawi hna i inn an luh hlanah rawkhatlak in an lam i zu le sa he ruai cu an \heh tawn.

i) Ngachuk: Ngandam an siamnak ah tiva lei i kalmi nih ngahring an dawi hi ngachuk tiah an ti, hrudenh in tlaih mi zong aa tel.
ii) Ramthak ser: Ngandam an siam i tiva i kalmi, inn lei i an hung tlun i hauka an phak hnu le lamchak i arti an chiah mi, ram kalmi pakhat i a khawh kehmi hna le hiti i hauka i an um le cawlcangh ning vialte hi ramthakser tiah ti a si.

DAL – XII RO

  1. Ro: Ro timi nih hi vialte hna hi a huam dih: inn le lo, chawva, tu le fa, ni le far. Cun, inn le lo nih hin dum le ram a huap i chawva ti nih hin sumro pinah leiba vialte a huap dih.
  2. Ro phawt ning: Laimi phunglam ah roco ning cu a tang mi bantuk hin a si. Pa nih a dam lioah a fale sinah ro a phawt khawh. Cu bantuk ro phawtnak ca\ial a um lo i rovuih a um fawn lo ahcun hiti bantukin ro phawt ning ding a si lai.

i) Pa ro co: Pa cem a thih ahcun rocotu ding cu fapa upa cem a si. Nupi pakhatnak tam ngei a si ahcun a nupi tak lak i fapa upa cem a si lai. Unau pahnihnak tam an si ahcun fa u cem nih ngakchia cem sinah ro a phawt ve lai. Cun, fa u cem fapa ngei loin thi seh law, a pa ro cu ngakchia cem nih a co lai. Amahbelte, fa u nih fapa a rak ngeih manh ahcun, a fapa nih a pa canvo, fa u sinak a co lai. Sihmanhsehlaw, pa cem nupi nih va dang ngei lo i a fale a khurhawmh chung cu ro le rah kong ah ahohmanh nih an chimbuai kho lai lo. Nu cem nih a fale i an pa ro an co ning ding cu dingte in a zohpi hna lai.

ii) Fapa ro co: Fapa inn dang i a um mi, nupi le tefa ngei loin thi seh law,a pa nih ro a co lai. Sahlawh nai ro co kho ding i ruat um hna hlah seh law, sahlawh menmen nih co loin fanu nih a co lai. Cun, mi nih a nupi le a fale thih tak seh law, an nu he lawng khuasa kho ding si hna seh law, ahohmanh nih va cuh buai khawh a si lo.

iii) Unau ro co: Nupi le tefa ngei loin mi thi seh law, pa zong ngei ti hlah seh law, unau lak i upa cem a si ahcun, a ngakchia cem nih ro a co lai. Cun, upa cem a si lo ahcun upa cem nih a co lai.

iv) Micuang roco kong: Mi umnak reprai ngei loin mi inn ah thi seh law, a thihnak dawngle nih ro an co lai. Mi inn si lo, zatlang ca i inn sakmi i a thih ahcun a thil ngeih mi cu Village Council ah a lut lai.

v) Hawlcawp roco: Sahlawh setsai ngei loin ro cotu dingin mi an hawl cop khawh. A cotu nih a si ding bantukin ro a co piakmi cu a vui ding a si. Hawlchom rocotu cu biacaihnak zung hngalhpi a si ding a si.

vi) Cawmmi roco: Sahlawh rualchan aiah maw midang aiah maw mi nih cawmtu dingah rocotu a kawl cop khawh. Cu bantuk kawlcop rocotu nih a cawmmi cu thih tiangin a cawm ding a si.

vii) Khuadang in roco: Ramdang i a um ruang ah rocotu sinak a tlau hlei lo. Amahbelte, a roco ding zohkhenh herh hna an um ahcun midang amah aiah a chiah lai i ro zong a phawt ve lai.

viii) Rovui: Rovui ti hi mi nih a dam lio ah a rocotu ding a chim mi hi a ni. Rovui a um lo ahcun a cung i roco ning ding hna khi hman ding a si. Rovui a um belte ah cun cucu zulh ding a si ko. Rovui kongkau ah hin, biatheitu (tehte) pahnih an um ding a si, cucu Intermidiate District Council Court nih a theihpi (hnatlakpi) lai.

DAL – XIII REPEAL AND SAVING

  1. Pawi-Lakher Region Miphun Phunglam cu 1959 ah tuah a si nain a tlam a tlin lo deuh ruang le, kum 1972 i Pawi-Lakher Regional Council cu Autonomous District Council pathum i cheu a si ruangah le Pawi-Lakher Region Miphun Phunglam 1959 cu aa rem ti lo caah hlawt repeal a si. Asinain, hi Phunglam tang i bia rak caih cangmi belte cu Lai Miphun
    Phunglam (Lai Customary Law & Practices) 2020 ning in cohlan saving a si lai. Hi Phunglam cu Executive Committee, Lai Autonomous District Council, hnatlaknak tel loin hlawt, remh le chap maw sian a si lo.

DAL – XIV THLAIHHLEIMI

APPENDIX –I LAI LAM PHUNPHUN

  1. Sarlamkai: Hi lam hi \hat lei thil le sunparnak lei thil ah an rak hman tawn mi a si. Mi ral\ha le mi umkho hna nih an tuah tawn. Pasal\ha le miral\ha nih sa le ral an thahmi cu a lu an lomh tawn i cu milu cu khua pawngah an thlai tawn. Lungtian le Var\ek ramri hrawng zong khi “Milu thlainak tlang” ti a si. Tutiang in cu min cu a pu peng.
    Cun, a duhtu pa le a tlinhmi pa hna nih cun an milu lakmi caah ralsawmtuk an tuah tawn. Khua chungah an luhpi i sa hna thatin an milu cu an fim i, khuapi in zalam khamin caan an rak hmang. Hika hin ngaknu tlangval hna nih a rualpi in tualrawn ah an i tlar i sarlamkai lam hin an lam tawn. Milu an lak kha an fim kher lo ahcun hi lam hi hman khawh a si lo. Nu le pa tarnu tarpa hna nih zu le sa he inntual le innchung leiah an rak lomh ve fawn.
    Hi lam hi phun thum a um. Darkhuang, sumsel, khuang, pawngmawng hna rem in meithal le kingkawt hna he an lam tawn. Hi lam hi Liandang nupi Tiphul ral nih an thah khan, Liandang nih a nupi teirul chamin mi tampi a thah hna. A thahmi pakhat nih ho a rak ngeih i lehrul a lak tam cang caah a sawm an tuk dih hna. Hi caan ah hin sarlamkai hi an rak lam cang. Kan pi le pu hna nih an rak hmannak hi a sau ngai cang i a caan le kum set kha van chim a har ngai cang.
  2. Rawkhatlak: Hi lam hi chiatlei, nau cung i a thimi pawpiphor hna ca i lam tawn mi a si. A bubu in lam a si i mau pum i kalh in an khawn i ngaknu hna nih dawh tein an lam tawn mi a si.
    Hi caan an hman ah hin zalam khamin sa hna an thah i zu le sa he hman a si. Nungak tlangval nih ngandam an tuah i, ramtang/tiva hna ah buh le sa putin an kal tawn. Ti thiangin an i theh i cuticun ram ah caan an hmang tawn. Cun, buh leh sa an putmi kha tivaral leiah mithi caah an va chiah piak hna. Inn leiah an lawi i hauka lamchak ah arti an chiah i, cucu feikhawh thiam nih a hei khawh i a khenh a herh. A khawh i a khenh cat ahcun a mithi thlarau cu daite le lung hnangamte in an um ti a si. Khua chungah an lut i tualrawn ah hi rawkhathlak lam hin an lam tawn.
    Hi lam nih hin hla a ngei setsai lo. Darbu le khuang he hna zong an lam tawn. Duhmang le Dardin ti bia ah khan Dardin cu pawpiphor in a rak thi i, hi caan ah hin an rak hman cang si dawh a si. Kan Lairam ah hin cun Ceural khua ah hin an rak lam hmaisa cem ko i hngalh a rak si. Atu ah cun an thlen ngai cang.
  3. Conglaizonh: “Cong” timi cu “bawi” tinak a si, “lai” ti cu ruang tinak a si i
    “zonh/zuanh” ti cu “lampiak” tinak a si. Hi lam hi chiat caan ah hman a si ve fawn. Mithi thlavang hauhnak pakhat a si. Ruang um lio ah hman tawn a si i mi pahnih/khat lawnglawng lam ding a si.
    An hman ning ah hin bawi le mi\ha chungkharle nih an hman deuh cem ko. An tu le fa chungkhar lak mi nih ralthahnak namkuai (kingkawt) i put in, canlopuan ai bah le, mithi thlahualnak biachamin aa hrocer tawn. Cun, inn chungah pahnih/khat te lawng an lam tawn. A rualpi lam a um lo.
  4. Pawhlotlawh: Hi lam hi cu \hat leipang sia-chunh, bawi le khuangcawi sunpar ni i lam tawn mi a si. Nungak tlangval, nu le pa hna lam caan \ha bik a si. Zu le sa he caan an hman tawn. A rualpi in an dir kual hna i liang ah i kup in, tlawmpal tein hmailei le hnuleiah tawlh pahin hla sa buin an lam tawn.
  5. Khelkhawn: Hi lam zong hi thatlei thil –siachunh, khuangcawi, bawi le lam ni i hmanmi a si. A kual in an dir i tai le liang hna ah i kup in a rawlpi in an lam tawn. An khel i khawng in rualte in an lam i, duhsah tein orhlei ah an i mer tawn.
  6. Piputhai: Hi lam hi chiatlei i hman a si. Lam sernak hmun ah hman tawn mi a si. An tuar ning le an ton canmi paoh canpi ve ding in, inn dang mihna i fonh hlan deuhah, thing inn leimi hna nih hi pipithai lam pahin an panh i hla sak belte a um lo. Tumphit (mauthei) aw i chawnin an tum i, tutheng (darbenthek) an bengh i hmailei hawiin an kal duahmah hna.
  7. Darlamkai: Hi zong hi lamsirh nikhua i hmanmi a si ve. Hi piputhai lam i a hmai satu hnuleiah mipi nih an zulh hna i, nungak tlangval hna nih khan hi darlamkai lam hin an zulh ve hna. Tulio pangpar lam kan ti bantuk in thanuam ngaiin an lam tawn.
  8. Tualtawn: Bawi le mi\ha deuh hna lamsirh nikhua i hman a si bik. A lammi hna hi nutar lei an si deuh bik. Artlang in an um hna i hmailei le hnulei ah an ke an thui i hlasa in an lam. A hla bia bantukin hnulei le hmai leiah an tawlh rual hna. Lamsirh hi nuam an rak ti tuk i, an hla bia zong ah “Lam kan sirh e, a nuam tuk ai, mi fate aw thi nolh \han ko law” an rak ti tawn.
  9. |hutpum: Hihi i nomhnak hmun i an lam cem mi a si. Zu hmun ah an hman tawn i zu hmun lam an ti fawn. Awllen caan ah nungak tlangval, tarnu tarpa hna zong nih zu an ding \i hna i cuticun an lam tawn hna. A pak in maw a khuah in maw ticong khuang tlirh datmat in, sia-ki tum thekmak in an lam tawn. Hi caan hi nuam an ti ngai i hla thluk phun phun hmangin an lam hna. Mar (Mizo) hna nih cheih zai lam an timi he hin ai khat hrim ko. Lam ding i an pawh mi hna an lam ngam lo ah hin, “Keimah ka lam ko lai, dirial lo val hi cunglei mupi sen an thiam awm maw?”
  10. Cakeilufim: Hi lam hi pasal\ha nih cakei a kah i a lu a fim lawnglawng ah hman khawh a si. Mi nih cakei an aiah ahcun \heng an donh i \heng cungah cun cakei lu cu an tar. A kaptu pa cu nu thuam in ai thuam i hmuithlur ai ken i, \heng an donhmi hlei kha a hei hrawn i, cakei lu cu hmuithlur in a hei thai tawn. Cun, a nupi nih khan lei\ang in a vapa \heng i a kai bantuk khan kal pah in a lam ve tawn.
    Theng kai mipa nih, hniar \ha dom in an tuahpiak i a par ah pehbuk an thlai piakmi cu ai khuh tawn. Nungak tlangval nih \heng kha an kulh i kut i tlaih in an lam, orhlei ah an kal kual duahmah hna i hitihin hla an sa tawn:-
    i) Hniar nei kei\ial sahrang a hong e, velrawn tual dil ar tlo siarmar e. ii) Van khuahrum le nang vanpa cu hngahsu nih bualkung a tlawnpi e.

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *

Previous post August (Hniang)
Next post LAI MIPHUN PHUNGLAM(LAI CUSTOMARY LAW & PRACTICES) A PEH

More Stories