Chinmi Thawhkehnak Le Vahvaihnak Hmunram II, Salai R. Lahnim
3.Migration Theories
Vawilei tuanbia kan zoh tikah miphun dangdang hna cu hmun dangdang i an pemvah kha kan hmuh. Rannung le saram hna zong an umnak hmun hmasa in hmun dangdang i an i thialkam kha kan hmuh fawn. Hi bantukin minung le saram an pemvah tawnnak a ruang hi a tlangpi in phun thum in chim khawh a si. Pakhatnak ah cun tirawl thatnak le tamnak hmun an fuhpanh tawn caah a si. Pahnihnak ah cun kokek harnak phunphun ruang le khuacaan aa thlen ruang i harnak hrial duh ruangah a si. Pathumnak ah cun phun khat le phun khat i chim ruang le raldo ngeih ruangah a si kho. Gypsy miphun hna nih cun eidin fawinak le daihnak hmun kha an fuhpanh lengmang tawn; Andaman le Nicobar tikulh mi hna zong nih Tsunami a tlung ding kha an hngalh chung caah an umnak hmunram chuaktakin hmun dang ah an kal tawn; hlanlio “Lais” khua mihna zong nih Dan mihna ruangah Lais khua an rak chuahtak fawn (Ror 18:28-29).
Senhrin sempuak he in maw,
Kan pongh tak ai lai,
Hawikom Pheilek miphun cu (Sangcem 2015:52).
3.1. Chinlung to Tibet: Chin miphun nih Chinlung chuahtakin Tibet kan fuhpanhnak hi a ruang phunphun a um kho. Tibet lei hi ramsang a si caah Yangzi le Yellow Tivapi hnalei lebang ah hin cun eidin kawlhawl a fawi deuh men lai. Cupinah, hmun sang le hmun thiang a si caah a boruak zong a nuam pah ko lai ti zumh khawh a si. Asinain, Szichuan Province hrawnghrang in Yangzi le Yellow Tivapi hnalei an fuhpanhnak a ruang bik hi cu “raltuknak le ralchimnak” ruangah si dawh bik a si. Shang bawi pawl nih a kan thlahtu “Chi’ang” pupa hna cu an chim hna i an thah hna, acheu sal caah an tlaih hna i acheu raithawinak caah an hman hna (Cosmo 1999:908; Ebrey 2003:30; Roberts 2006:42). Zhou pawl tu nih cun thiam ngaiin “Chi’ang” miphun pawl cu an lung an tei hna i Shang Pennak cu an tukpi hna i an hrawh hna. Cuticun, Zhou miphun nih cun Zhou Pennak cu an sersiam.
“Chi’ang” miphun hna hi Chinese pawl nih zomhtaih ngai hna hmanh seh law, hi caan lio i Shang Pennak a dodal ngammi le tu ngammi an si caah hin an nauta tuk lai lo tiah zumh khawh a si. Historian Ebrey nih cun hitihin a ti: “Chi’ang miphun he i bawm in Shang Pennak cu an tuk i c.1050 BC ah an tei hna, cuticun Zhou Pennak cu aa thok” (Ebrey 2003:30). Zhou Pennak hi a tlangpi in 1122-256 BC karlak ah chiah khawh a si: Western Zhou Pennak hi 1122-771 BC karlak ah chiah khawh a si i Eastern Zhou Pennak (Spring and Autumn Period) cu 771-481 BC karlak ah chia-in Warring States Period cu 481-221 BC karlak ah chiah khawh a si fawn (Roberts 2006:8). Zhou Pennak thlang leiah cun “Chin” miphun cu an um ve i Zhou Pennak a hong tluk ah khan Chin Pennak cu an van dirh. Asinain, “Chin” miphun cu c.770 BC hrawnghrang ah khan cun “Chi’ang” miphun nakin tlawmpal lawng in san dawhdang an si (Ebrey 2003:60). Hi “Chin” miphun hna hi, hi caan lio i China ram luahtu miphun ngan pawl hna nih cun “Chinese ah an rel theng hna lo” (Roberts 2006:12).
Chin Pennak nih cun c.256 BC ah Zhou Pennak a tei hnuin hram a van thok. A van dotu miphun dangdang hna cu a tei dih hna hnuah 221 BC ah China ram pumpi cu a van uk i Chin Pennak lianngan ngaimi cu a van dirh. China ram pumpi a la dihtu cu Siangpahrang Zheng a si i kum kua a si-in 247 BC ah siangpahrang a hong si. Biaceih bawi pahnih Lu Buwei le Li Si hna nih an bawmhchanh tawn. Kum 230-221 BC karlak ah khan Han, Zhao, Wei, Chu, Yan le Chi ram hna a tei dih hnuah vantoi ram vialte uktu ah aa ruat i “Shi Huangdi” (First Emperor) tiah aa au (Ebrey 2003:60). Kum 210 BC i “Shi Huangdi” a hong thih tikah cun Chin Pennak zong cu rawhral lei a panh thluahmah. Rocotu ding lah cu a naupa nih a thah caah buainak nganpi a hong chuak. 209 BC ah cun longei pawl riantuan ding i chor hranhram mi hna cu tilian nih a dan hna i ramri an riantuannak hmun phak tlai i siangpahrang hmuh nakcha cun phung leng i um kha an i thim. Siangpahrang lak i a lungtling lomi mi tampi nih an zulh colh ve hna. Hmun kenkip i siangpahrang riantuan le ralkap riantuan harsa tukmi cu kaltakin ram chungah ral an hong tho (Ebrey 2003:63).
Hi bantuk hi “Chin Pennak” tang i thil umtu ning a si tikah a kan hringsortu “Chi’ang” pupa hna zong cu “Chin Pennak” tang hin an um ve theo lai i buaibainak ah hin an i tel ve theo lai tiah ruahdamh khawh a si. “Shi Huangdi” hi siangpahrang a thawng tukmi le minun chiakha tukmi a si pinah a velchum miphun dangdang hna a tu i uk dihtu hna a si. Hi caan lioah hin singpahrang lakah a lungawi lomi le zaam duhmi tampi an um ti fiang tein kan hmuh. Hi bantukin thil a hung si tikah a kan hringsortu pawl cu raldo ruang hna, siangpahrang hremnak hrial duh ruang hna le rian har pipi hrial duh ruang hna ah “Chi’ang” miphun a zammi si dawh bik an si (Vumson 1986:27). Gordon Luce zong nih hitihin a rak chim:
China ram a hong ngan deuh lengmang tikah cun, Chi’ang miphun hna nih cun dipdolh maw vahvaih dek an i thim a hau cang. Duhthimnak a har ngaingai mi zalonnak le thanchonnak karlak mi a si. Nan pupa hna nih cun zalonnak an i thim (cited in Sakhong 2003:9).
Chin Pennak caan lio lawng ah si loin Shang Pennak le Zhou Pennak caan lio zong ah hin raltuknak le ralchimnak ruangah mi zeimawzat nih cun Tibet lei an fuhpanh lai timi hi hei ruahdamh khawh a si. Chin miphun a kan hringsortu “Chi’ang” miphun nih Tibet an fuhpanh caan hi cu 200 BC hrawnghrang si dawh a si. Holh cawnnak leiin a langh ning ah cun, a kan hringsortu hna nih hin Yellow Tivapi le Yangsi Tivapi karlak ram cu, va hna lei panhin an hrawn thluahmah i cuticun Tibet ram chungah an lut (Grierson 1967:48). Holh cawnnak leiah thiamsang a simi William Boltz zong nih hitihin a chim, “Umnak hmun a dannak hi holh aa dannak aruang a si tung ahcun Tibeto-Burman holh le Chinese holh aa dannak nih hin hlan tangin hmun khat ah khuasa loin aa thenmi an sinak a fianter ngai, an i thennak caan hi 1200 BC in 200 BC karlak si dawh ngai a si (Boltz 1999:80). Hi bantukin thil a hong si than tikah cun Chin Pennak caan lio lawng i Tibet ram ah “Chi’ang” miphun an kai lo ning cu dik dawhdang ngai a si; cupinah Tibet ram i Chin miphun kan luh caan hi 200 BC hrawnghrang a si ti a fianterchih fawn (Cf: Chitkara 1994:vii).
3.2. Tibet to Burma: Tibetan tuanbia kan zoh ahcun c.127 BC ah pennak rak dir dawhdang a si i cucu record zong tha tein a um (Chitkara 1994:vii). Tibetan bawi hna lakah cun an bawi “Srong Tsan Gampo” nih cun huham rak ngeih bik dawh a si; a pennak ram cu khika ah khin kaupi a si i parh duai in a um ko, tiah an rak ti tawn (Chitkara 1994:vii). Tibet ram hi a sang ngai i a hlan thokin, “Vawlei Inn Cung” (The Roof of The World) tiah an rak chim tawnmi a si (NEB 16:206). Kan pupa hna nih khan an umnak ram in tlang lei i van kai cu har rak ti ngai dawh an si, hitihin hla an phuah:
Maw ka celh lo fing le tlang sang kai,
Hrin hniang sempuak he in,
Fing le tlng hring deldul e (Sangcem 2015:52).
Tibet ram ah hin an bawi “Srong Tsan Gampo” (AD 620-649) chan thokin Buddhism cu bawi bawmhchanhnak thawngin karh ngai dawhdang a rak si. An chim ning ah cun an bawi “Srong Tsan Gampo” nih cun Nepali bawi fanu le Chinese bawi fanu cu nupi ah aa thit hna, mah cu nih cun bawi upa le mi lianngan pawl sinah hrihhram fek tein rak thlak dawhdang a si (Chitkara 1994:xiv). Cuticun, Tibet ram i bawi hmasa bik record in a ummi kha c.127 BC a si i Chin Pennak tang i “Chi’ang” miphun dirhmun he van ruahti tikah a kan hringsortu pupa hna nih hin c.150 BC ah Tibet ram luh dawhdang an si. Laiholh umtu ningcang kan ruah tik zong ah c.200 BC hrawng ah cun China ram cu chuaktakin AD 200 hrawng ah cun Tibet ram ah um cang dawh an si fawn (Lahnim 2015: 4; cf Boltz 1999:80).
Khuatlang nunphung le i zohkhennak zong ah hin Tibetan pawl he hin kan rak i lo ngai si dawh a si (Rockhill 1895). Lai tuanbia tialtu a lar ngaimi Pu Chwn Kio (2014:17) zong nih a cauk tialmi, Lai Miphun Thawhkehnak Tuanbia ah Tibetan le Chinmi kan i lawh ning hitihin a tial:
[Chinmi] Laimi nih Tibet ram an phak ah hin Tibet i a rak um hmasami hna cu cu tluk cun an thangcho rih lo. [Chinmi] Laimi an va phak ah cun a rak um hmasami hna he khan hmun khat ah khua an sa ti hna. China ram in a rami veve [Chin] an si caah hmun khat i khua an sak ti tikah cun an holh le nunphung zong aa loh caah miphun pakhat bantukin an um hna. Cucaahcun, Chinmi le Tibetan pawl nih hin i lawhnak tampi an ngei, an holh zong tampi aa lo i an khuasak ning le nunphung zong tampi aa lo (Chawn Kio 2014:17).
Chinmi hna nih Tibet an chuahtak caan hi fiang tein chim khawh a si lo. Nain, Chin miphun lakah hin ahohmanh Buddhist biaknak a biami um dawhdang kan si lo. Cu bantukin thil a si ahcun Chinmi nih Tibet kan chuahtak caan hi Buddhism nih biatak tein Tibet ram a luh hnawh hlan si dawh a si. Cu bantukin thil a si ahcun Chinmi nih Tibet ram kan chuahtak caan hi AD 300 hrawnghrang si dawh ngai a si. A ruang cu China ram ah hin AD 50 hrawnghrang ah Buddhism hi luhpi a si i Tibet ah cun AD 300 hrawnghrang ah a lut. Burma ram tu ah cun Buddhist biaknak hi AD 380 hrawnghrang ah luh dawhdang a si (Soppitt 1976:vii-viii); Vumson 1986:28; NEB 16:207). China ram ah biatak tein Buddhism an buaipinak hi Central Asia in puithiam pakhat Kumarajiva (350-413) nih “Chang-an” i hmun a khuar thokin a si lai (Ebrey 2003:96). Buddhism nih leirem a lamhnak a ruang tu cu cawnpiaktu lianngan Huiyuan (334-417) riantuannak thawngin a si bik (Ebrey 2003:97). Cuti a si ahcun Tibet ram i Buddhism zong cu AD 350 in nun hram i thok dawhdang a si kho.
Chinmi nih Tibet ram in Burma an fuhpanhnak a ruang hi rocatial kan ngeihmi tang cun fing tein chim a har ngai. Asinain, Chawn Kio nih cun AD 300 hrawng ah hin Tibet ram ah Buddhism a rak lut i (cf: NEB 16:207), cucu Chinmi nih an duh lo caah an zam si dawhin a chim (2014:22). Hi ruangah hin a si men lai Chin hrinsor miphun hna lakah Buddhism a zulmi kan um theng lo. Gordon Luce zong nih, “Tibet in an [Chin] van i thial than i Brahmaputra le Salween Tivapi karlak Hukong Tlang Thluan an hrawn thluahmah i kum tampi hnuah Chindwin vahna pawng i a ummi Kachin State ah an rak lut,” tiah Journal of Burma Research Society ah a tial ve (cited in Chawn Kio 2014:22). A zeipaoh cu va si ko seh law, Eastern Tibet in Chin miphun an chuahnak a ruang bik hi doral ruangah a si bik ko lai.
- Settlements in Burma
Chin miphun nih atu Proper Burma an luh hram thok caan tiah mithiam pawl nih an ruahmi le an rak umnak hmun a lang deuhmi hna kan chim hna lai. Chindwin Tivapi thluan i an i zamnak le an umnak hmun thing a simi hna zong a tlangpi in kan chim hna lai.
4.1. Settlements in Hukong Valley: Chinmi nih Burma ram hmarlei an van luh caan hi, Gordon Luce thiamthiam nih hitihin a chim, “Chin miphun Hukong Tlang Thluan i an um caan hi AD 400 hrawnghrang a si,” tiah (cited in Chawn Kio 2014:22). Eastern Tibet in kan pupa hna an rak tum ah hin Brahmaputra le Salween Tivapi karlak nelrawn le tlang thluan hna an van hrawn thluahmah i atu Arunachal Pradesh hmar-chak ram khi van tanin “Puta-O” an rak phan. Hika hmun hin Hukong Valley ah an tum than i caan tlawmpal lawng um dawhdang an si. Chimlei fuhpanh in an umnak hmasa an chuahtak hnuah Shan le Burmese an rak tum ve i cuticun Chin miphun pawngkam ah khua an sa ve hna (Chawn Kio 2014:25; cf: Sakhong 2003:8-10).
Cuticun, Kachin State chungum “Sumpra Bum” pawnghrawng Danai an vun phan; cuka hmun cun Chindwin Tivapi fuhpanh in thlang leiah an liam thluahmah i Chindwin Nelrawn ah hmun an va khuar. Cucaahcun, Chin miphun nih an tohmi tivapi zong cu a min ah “Chin Dwin” [River of Chins] tiah an auh phahnak hi a si (Chawn Kio 2014:22; Sakhong 2014:11). Hmun khatka lawng ah hin umhmun khuar dawh an si lo: Chindwin le Irrawady Tivapi karlak ah chimlei panhin an zuang thluahmah i “Hpakan” le “Homolin” hrawng an phan; cuka cun acheu khuathlang lei an fuhpanh i Manipur, Tripura le Assam hna ah an lan thluahmah; acheu chimlei hoihin an kal than i Sagaing Region an rak lut (Chawn Kio 2014:25).
4.2. Settlements in Chindwin Valley: Hi bantukin Chin miphun nih Chindwin Tivapi le Irrawady Tivapi karlak i umhmun an khuar thok caan hi AD 700 ah chiah khawh a si. Hi tivapi pahnih karlak i an um lioah hin hmun khat lawng ah si loin hmun dangdang ah an um lai tiah zumh khawh a si. Kan chim cia bangin acheu cu Sagaing Region in Kale-Kabo Valley leiah an i thial i “Mawlaik” le “Khampat” hrawng ah khua an sa hna; acheu Kalewa le Mingin leiah khua an sa hna; acheu cu Bonmazin, Monywa le Pagan hrawng ah khua an sa i cuticun Tilin le Mindat leiah an lan (Cf: Sakhong 2003:12). Atu tiang hin Sagaing Region le Monywa hrawnghrang hna ah cun kan pupa hna neh le nang zong hmuh ding a um rih tiah an ti (Chawn Kio 2014:24; Vumson 1986:34-35).
Hi bantukin kan Chin pupa hna nih Chindwin Nelrawn i khua an rak sak lioah hin “Nanchao” bawi “Ko-lo-feng” nih cun AD 750 ah khan India le Burma i “Pyu Pennak” tiangin chawhlehthalnak zalampi an van hon. Cuticun, ralkap riahbuk le kulh zong an van tuah thluahmah i cu hna nih cun Chin miphun pawl cu Kale-Kabo Nelrawn leiah an van nor hna. AD 760 ah cun Nanchao ralkap nih cun Pyu khuapi “Halingyi” cu an lak i mi thong tampi sal ah an tlaih hna i China ram “Kunming” leiah an kalpi hna; cuticun Pyu Pennak cu a rak dong (cited in Vumson 1986:33-34). Hi hnuah hin Burmese pawl nih cun AD 849 ah khan Pagan khuapi cu an van dirh ve (NEB 9:56). Hi thil nih hin kan Chin pupa hna kha Kale-Kabo Nelrawn leiah a nor thai hna si dawh a si. Grant Brown nih cun, Upper Chindwin Gazeteer ah hitihin a rak tial:
Yesagyu khua cu AD 939 ah khan Manipur le [Chinmi] nih an chim i an hrawh cikcek. Cucaahcun, AD 967 ah hin cun Kalemyo hi a pawngkam hrawng i khua ngan bik can a hung cang (cited in Chawn Kio 2014:26).
Chinmi a kan hringsortu kan pupa hna kha “Lairawn” [Kale-Kabo Valley] hrawng ah hin caan saupi kum 400 hrawnghrang an rak um i khuapi zong rak dirh dawhdang an si. Cuti a si ahcun Kale-Kabo Valley ah hin hmun khatka lawng ah si loin hmun kenkip ah khua an sa cang lai tiah zumh khawh a si. Khampat hrawnghrang hna, Nahchawng hrawnghrang hna le Kalewa hrawnghrang hna ah hin an neh le nang hmuh ding tampi a um (Cf: Vumson 1986:34). Kan pupa hna nih khan an rak umnak hmunhma cu nuam rak ti ngai dawh an si. Chin Hills an kai hnu zong ah an umnak “Lairawn” cu an ngai kho ngaingai. An rak lawilennak hmunram cu hmun rem le lawilen nuam tukmi a sinak le an philh khawh lonak zong pupa hla ah hmuh khawh in a um.
Nelrawn ke vawr nuam le phei cawi rem,
Zeitik philh hnga maw kan lennak, kan Lairam (Sangcem 2015:57).
