CHIN MIPHUN LAMTHLUAN : Salai C. Twintwin

Chin cu “Miphun pakhat chung ah unau chuakkhat kan si” (We are one in Chin) tlaihtleng nih vawlei killi (ram 30 nawn) khuasa Chinmi 250,000 leng le 36,019 Sq-kilometre (13,906 Sqmi) a kau mi Chinram ah ai khumh mi sing 5 fai telh in- Lai, Zo, Cho, Khami, Kuki, Naga, Sendu, Asho, Bawm, Tlanglau, Leitak, Hautheng, tbk., tiin miphun a kan funtomtu a si. AD 800 hnu Chinram an rak luhka in tinh mi tampi an ngeih mi lakah pakhat cu “Caholh, nunphung le ram kilven” a si. Sinain nihinni tiang Chinmi kan khuallam thluan cuanh than tikah hlan pipu chunmang tlinh dawh kan si lo. Chantiluan tihrah nih a kan fenhchih tikah hlawknak tampi a kan pek bantukin chiatnak zong a kan phakpi. Cu lamthluan ah kan ton mi thil kha hi cabia nih a zawi ding cu a si.

NUNPHUNG : Minung nunnak ah um lo awk tha lo mi cu nunphung a si. Phundang in kan chim ahcun, miphun pakhat a nunnak hrampi hi nunphung a si; sinain chan ai thlen bantukin sining le nun ning zong thlen a hauh caah, nunphung zong hi ai thleng ve. Laiphung tang rak um lio ah phung i ngeih mi thenkhat kha nihin Khrihfa nun ning ah luhpi awk a tha lo mi an um. Hi nih nunphung cu ziaza le lungput huap in, miphun sining langhtertu a sinak a fianh. Pipu chan i ngeih mi nunphung vialte, leilung hmunh chung pehzulh ding tlak tampi an um bantukin, dirkamh tlak lem lo mi tampi an um ve. Cucu kan zatlang nun ah tampi hmuh khawh an si. Zatlang nunphung kan timi cu, khuazei in dah aa thawk kan ti ahcun, nuncan ziaza lei fimnak ah hram a sih mi a si i, cucu hnet lakin i nunpi khawh tikah zaatlang nunphung ah an cang. Tahchunhnak ah, remthatnak, dawthriatnak, tuanrelnak le chiat-that zohkhenhnak,..etc. Hlan pipu chan nun ziamawi le zatlang nun dawhnak bik zong an si.

Asinain Chinmi kan lamthluan ah kan nunphung a thangcho lem lo, a thlau in kan thlau ziahmah. Kan thlachiat ruah le dawtnak hna zong mah zawnruahnak nih hmunhma a rolh hna. Chantiluan (globalization) nih a kan tlikpi tikah kan nunphung thawtnak vialte an lo iahmah. Miharsa bawmh chawmhruaih tehna, sadil phorh sa-zaam hleh tehna, sa-kah caan sa-can sawm le sahleh tehna, tisik anhnah thenh le thar-teh tehna zong a um ti lo ti khawh si. Kan zatlang nunning hrimhrim ah kan hmelchunh Vapual nun kan nganh tuk cang kan ti lai cu! Dawtnak a tlawm, dinfelnak a tlau i dehhlennak le eihmuarnak nih a chilh. Hi ruangah i zumhnak a tlawm i lunghrinhnak tu a karh. Lunghrinhnak kan ngeih tikah pehtlaihnak hri a cat. Pehtlaihnak (relationship) a that lo tikah dawtnak a cak kho ti lo. Kha hlan pipu nun kha zoh hmanh, annih cu leido ral a thawh hmanh ah pehtlaihnak tha nih dawtnak a hrin i nuamte in a lenter hna ti khawh hna. Sinain nihin kan chan ah cun miphun dang nun ning le sining nih a kan dolh tuk cang caah, kan kotho nunphung nih a kan thawt ti lo. Kan thi le kan hlawn hmanh kha sunsak loin miphun dang thuam kan uar deuh. Kan caholh kan nautat i miphun dang caholh kan duh deuh; cucaah ramleng um kan fanau bang cu Laiholh thiam lo an tam tuk cang. Lai thisa nakin miphun dang ah kan thinlung le mit ah ai fu deuh hui i, miphun dang nu a thi le va kan tlawm ti lo. Hiti kan si caah dirhmun chia ah kan um, tuan le tlai lawng kan si cang. A tawinak in ka chim ahcun, Chinmi kan lamthluan ah kan Nunphung dirhmun chia ah a um, chan khat hnu chan khat, pakhat hnu pakhat in kan thlau hna.

CA LE CAHOLH: Kan holh ah “Lai ah bia, Kawl ah ca” ti kan ngei. Laimi tuanbia hngal Dr Chester U. Strait nih, “Laimi cu uico nih ca firpiak mi hna an si,” a ti an ti. A va si khom hmanh maw? Zeicahtiah, miraang pennak chung kan um hlan ah caholh reprai ngeih dawh kan si lo. Nihin kan Chinram ah a leng mi nuhrin holh (mother tongue) kan ti mi (Hakha, Falam le Tidim) hna khi miraang nih tuahpiak mi holh lawngte an si. Laica hna hi 1897 kum ah Surgeon Major A. G. E New Land le 1891 ah D. J. C. MacNabb, B. Sc, hna nih ser/tuah mi chungin ai sem mi a si. Sinain Caholh kan hun ngeih taktak hi cu 1960 hnu ceo in a si. A kum in tuak ahcun, Lai caholh hi kum 60 fai upa a si tinak si hnga.
Hi kum 60 fai upa Lai caholh a lamthluan ah cauk 1,000 hrawng lawng chuah a si rih; nain caholh ngei lo dirhmun in caholh tling ngei kan hung si hnu ah kan ca le holh a thangcho ngai ko. Ramchung ah a thangcho i ramleng zong ah a thangcho cuahmah. Nihin ah ramleng cozah theihpinak in Laica cawnnak Australia ah ngeih a si cang i, a rauh hlan ah Indiana University, USA zong ah cawn a si lai ti si. Lai District Lawngtlai, Mizoram zong ah cawn a si. Kanmah ram belte, a cozah chiat ruang theo ah tang 3 tiang lawng cawnnak nawl kan ngei kho, ngaihchia ngai cu a si! Kawl ralkap nih kanmah minung a kan tlaihhrem hlei ah, kan caholh an tlaihhrem, thaw chuak kho loin an tuah. Burmanization hmuitinh in a kan rialdip ko bu ah caholh tling ah ai chuah kho. Nihin vawlei ah holh phun 7, 111 a um ti si, hi chung ah holh 700 fai lawng Baibal tling (Biakam Hlun le Biakam Thar) leh a si rih ti si. Cu chung ah Lai caholh ai tel khawh mi hna hi, kan tuanbia cuanh cun thancho taktak khi a si. Kanmah caholh tein tial mi cauk tampi kan ngei kho cang. Tutiang Laica in chuah mi cauk lakah Muko hi tam bik a si. Biaknak lei cauk thatha a chuak fawn, a tam zong tam. Biazai cauk thatha kan ngei i kanmah ca le holh in tial mi thawngzamh ca kan rel khawh. A chambau mi cu-computer, ramkhel, ningtak (science), thingram lei le ngandamnak,..tbk hi an tlawm. Cat lo rel awk in chuah mi hi-Cazual, Journal, Authawng, Muko le mibing chuah mi an si hna. Langhter ka duh mi cu, kan chuah mi cauk tlawm le tam kha si loin, caholh tling a ngei mi miphun kan sinak kha a si.

FIMCAWNNAK : Kan tuanbia zoh tikah cawnnak a ngei lo mi miphun kan a si cu pheh awk tha lo. Takkholhnak chaphiat hmanh ei phung ah a rak ruat i, siangbawi Laura sui-haa hmanh khuaruahhar a rak ti mi miphun kan si cu tuanbia ah hmuh khawh si. Tuanbia hngal hna chimnak ah, saram tluk ceo minung, sining a niam taktak mi kan rak si an ti theo. Cu dirhmun cun Pathian nih a kan zaangfah i 1899 ah Rev. Arthur Carson siangbawi le a thaisung Laura Carson a rak thlah hna i anmah hmangin Lairam a ceuter. Phundang in kan chim ahcun, keh le orh hmanh a hngal lo mi, takkholh hmanh a thiam lo mi miphun kha nauhniang mama khaih in “Ca” a kan khaih i cawnnak ngei kho kan hung si. Anmah siangbawi te phak hlan cu kum an rel hmanh ah sangra (ra) pum in an rel ti si. Minung kum rel tikah lopil in an rel an ti, cucaah nihin tarnu tarpa tam deuh cu an kum hal tikah an i hngalh lo, cu lopil tlak lio ah ka chuak an ti salam. Hihi cawnnak kan ngeih lo mi nih a chuahpi mi hngalh tlawmnak ti khawh si.
Sinain nihin Chinmi kan lamthluan zoh tikah, Chinmi kan nepte lo, vawleipi theih in cawnnak sang a cawng kho mi miphun kan si ve cang. 1990 hnu, Chinmi ramleng kan chuahvah hnu in kan fanaule tampi fimcawnnak lei ah degree sang a kan hmuhpiak mi an tam cang. US ram ah Irene Nunuk nih sii lei doctor a ngah, tuhi a tuan cuahmah. US ram thiamthiam US, Midshipman ah Mai Ngun Cer (Mimi) a cawng lio. Zeitik hmanh ah Chinmi chungin thlapa cung kai kho kan um te lai ti kan ruah bal lo mi zong atuhi Pawpaw Khima kai kho ding a si, a ca ah lam a awng cang. Ram chung lila zong ah thiamnak sang ngei tampi kan ngei cang hna. Ralkap nih uknak a lak hlan, Kawlram pumpi uktu Vice President Henry Van Thio, Falam Sii-inn uktu Dr. Tluang Cung Thang, Hakha Sii-inn uktu Dr Mang Biak Kung, Thantlang pumpak (private) sii-inn tha a kan tuahpiaktu Dr Hmuh Thang,..tbk, hna pin ah, vawlei lei in siseh, biaknak lei in siseh, cawnnak sang bik (doctorate) a kan dihpiak mi rel cawklo kan ngei cang hna. Hihi Pathian thluachuah kan co mi pakhat a si.

Cu lawng si lo, fimcawnnak (education) cu zeidah a si, ti hmanh a rak hngal lo mi ram ah cawnnak sianginn thatha hna a hung um kho cang. Vawlei lei in cawnnak sang cawn khawhnak Hakha University 9th November 2016 dirh a si. Hi hlan 15th December 2008 ah Government Technology Institute (GTI) ah Chinram khualipi ah on a si. Biaknak lei zong in 1990 ah Chin Christian University a dir i nihin tiangah zohthla taktak mi cawnnak pakhat a si peng. Hlan chan tuanbia he zohchih ahcun, Chinmi kan nepte ti lo, miphun dang vanhai lo dirhmun ah Pathian nih fimthiamnak thluachuah a kan pek.

BIATLANGKAWMNAK :Chinmi kan lamthluan cuanh tikah kan men ti lo. Pathian nih leidip in a kan cawisan i vawlei fimthiamnak tahfung ah kan tling ti khawh a si cang. Cawnnak ngei lo, thiamnak ngei lo, sining niam taktak mi miphun kha zohcho mi miphun ah Pathian nih a kan cawisan. Hi vialte fimthiamnak le thanchonak a kan pek mi hi, a kan pek cia ram, nunphung le caholh kilkamhnak le runvennak ca ah a si. Zeitintiah, miphun pakhat a khuallam thluan ah tlau lo tein a kal peng khawh nakding ah lam cu “nunphung” a si. Cawnnak sang, thiamnak sang ngeih buin tlau khawh a si. Runvengtu le humhaktu ralkap thawng ngeih zong ah tlau thiamthiam khawh a si. Cucaah hitihin Kawl nih phung an thluk, “Vawlei nih minung a dolh ruangah miphun a tlau lo, minung nih minung a dolh ruangah miphun a tlau,” an ti. Chim duh mi cu, miphun dang nunphung nih chilhkhuh i kotho nunphung kaltak kha a si. Phundang cun, mah nunphung cung ah lungtlin ti lo i midang nunphung uarnak thinlung ngeih hi tlaunak hram a si. Cucaah, hlan kan pipu hna nih thisen chuak tiangin an kilven i nihin tiang a hmun mi kan nunphung le caholh `hanchoter ding ah, Chinmi kan dihlak in i hlau hna sih, rian kan ngei; zeitintiah nunphung upatnak le cawisannak nih miphun a tunmer, a sersiam..

THE LAIRAM TIMES VOL 2 ISSUE 27